W tym roku pogoda nie rozpieszcza rolników. Początkowo brak opadów w wielu regionach spowodował straty suszowe, a następnie deszcze czy nawet ulewy nie dość, że utrudniały prace polowe, to jeszcze duża wilgotność powietrza powodowała, że zboża zaczynały porastać, ziarno było wilgotne, a to prowadziło do uzyskania ziarna gorszej jakości. Dlatego też niezmiernie ważne jest postępowanie z ziarnem po zbiorze.

Co robimy po zbiorze ziarna?

W tym roku ważne, żeby zwrócić uwagę na czynności, które podejmowane będą z często wilgotnym ziarnem. Zaraz po zbiorze zboża, jeśli są wilgotne, powinny być dobrze wysuszone (ok.12–14%). Suszenie jest kluczowe, aby zapobiec pleśnieniu, obniżeniu wartości odżywczych i utracie jakości ziarna. Zanim będziemy je suszyć, należy najpierw oczyścić z zanieczyszczeń, takich jak resztki roślinne, kamienie, ziarna uszkodzone, czy ciała obce. Czyszczenie pomaga utrzymać jakość ziarna i zapobiega zapchaniu maszyn podczas przetwarzania. Zanieczyszczenia zwiększają wilgotność ziarna i sprzyjają jego samozagrzewaniu, co powoduje pogorszenie jakości, a nawet całkowite zepsucie.

Kolejną czynnością jest suszenie, które wymaga zastosowania gorącego powietrza. Dla większości zbóż temperatura nie powinna przekraczać 49–54°C. W tym celu wykorzystuje się suszarnie, przeznaczone do pracy ciągłej, co przyspiesza proces, ale może też doprowadzić do uszkodzenia ziarniaków i tym samym obniżenia ich jakości. Dobrze wysuszone i oczyszczone ziarno jest gotowe do przechowywania. Zalecane jest przechowywanie w suchych, chłodnych i wentylowanych magazynach lub silosach, co minimalizuje rozwój pleśni i insektów. Większość ziarna powinna być przechowywana w wilgotności poniżej 14%, przy temperaturze 0–15˚C.

Czym jest jakość zboża?

Ocena jakości ziarna prowadzona jest wielokierunkowo i każdy z ocenianych parametrów ma wpływ na końcowy produkt. Ziarno oceniane jest nie tylko po kątem wielkości i kształtu, czystości, właściwości technologicznych, czy odporności na szkodniki, ale też pod względem wilgotności, zawartości podstawowych składników odżywczych oraz mikotoksyn.

Głównym parametrem, który uwzględniany jest w normach jakościowych zbóż, jest wilgotność. Jego wysoka wartość wywołuje zmiany biochemiczne oraz mikrobiologiczne, ograniczając przy tym czas bezpiecznego przechowywania. Niska natomiast może doprowadzić do zwiększonej podatności na uszkodzenia i powstawanie strat.

Ziarno o wilgotności 14% i temperaturze 5°C można bezpiecznie przechowywać przez ok. 3 lata, a ziarno o wilgotności 24% i temperaturze 31°C tylko jeden dzień. Wzrost temperatury od 16°C do 20ºC przy wilgotności 20–22% powoduje wyraźne obniżenie jakości ziarna, przy czym zmiany temperatury są w większym stopniu związane z rozwojem pleśni. Wzrost temperatury pow. 35–50°C sprzyja rozwojowi pleśni, która odpowiedzialna jest za stęchły zapach zbóż. Kolejny wzrost temperatury pow. 50°C początkuje procesy fermentacyjne.

Współczesne technologie umożliwiają szybkie i precyzyjne pomiary wilgotności ziarna. Należy do nich m.in. metoda termiczna, polegająca na suszeniu próbki ziarna w kontrolowanych warunkach temperatury i czasu, np. w piekarniku; metoda elektryczna, do której wykorzystywane są dostępne i szeroko stosowane w rolnictwie i przemyśle spożywczym mierniki wilgotności; metoda mikrofalowa (mierniki mikrofalowe); metoda podczerwieni (NIR), która jest szczególnie użyteczna do szybkich i nieinwazyjnych pomiarów wilgotności na miejscu.

Wartość odżywcza ziarna zbóż

Na wartość odżywczą ziarna zbóż składa się m.in. zawartość białka ogólnego, tłuszczu surowego, włókna surowego, a także suchej masy i popiołu surowego. Składniki te mają kluczowe znaczenie w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu, dlatego wiedza dotycząca ich ilości w ziarnie jest ważna w kontekście żywienia zwierząt.

Pozwala ona na prawidłowe zbilansowanie mieszanek paszowych i dostosowywanie ich do potrzeb żywieniowych zwierząt, co bezpośrednio wpływa na efektywność produkcji. Dzięki temu można skrócić czas tuczu, poprawić przyrost masy ciała, zmniejszyć ilość odpadów metabolicznych oraz obniżyć koszty hodowli. Ponadto mieszanka odpowiednio zbilansowana pod kątem składników odżywczych może mieć wpływ na zdrowie zwierząt, a także na jakość produktów pochodzenia zwierzęcego, takich jak mięso, mleko czy jaja itp. Nieodpowiednie żywienie może prowadzić do niedoborów składników odżywczych lub nadmiernego spożycia innych, co może skutkować problemami zdrowotnymi.

Co warto wiedzieć o składzie zboża?

Zawartość składników pokarmowych w zbożu może się różnić w zależności od rodzaju ziarna (tab. 1.). Przy układaniu dawek pokarmowych można skorzystać z tabel wartości pokarmowej pasz, które zawierają orientacyjny poziom składników w poszczególnych surowcach, z uwzględnieniem wartości średniej i odchylenia standardowego lub też z uśrednionych wartości, uzyskanych z różnych opracowań. Jednak należy zaznaczyć, że wartości te nie muszą się zgadzać z wartością składników pokarmowych w świeżo zebranym ziarnie. Jest to ważne, ponieważ na zawartość składników odżywczych oprócz gatunku, klimatu, rodzaju gleby i in. ma też wpływ postępowanie z zebranym zbożem po zbiorze. Chcąc wykorzystać ziarno zbóż do układania mieszanek paszowych, czy też wykorzystać je w celach komercyjnych, ważna jest wiedza na temat ilości podstawowych składników pokarmowych.

Poznanie wartości pokarmowej paszy możliwe jest dzięki oznaczeniu jej składu chemicznego, a procedura metodami analitycznymi jest czaso- i kosztochłonna. Najstarszą ze stosowanych dotychczas metod chemicznych jest tzw. analiza podstawowa weendeńska, zwana potocznie "pięciopalcówką", która obejmuje oznaczanie zawartości pięciu podstawowych i niezmiernie ważnych składników, tj. białka ogólnego (BO/TP), tłuszczu surowego (TS/EE), włókna surowego (WS/CF), a także suchej masy (SM/DM) oraz popiołu surowego (PS/CA). Hodowcy mają dziś ogromne możliwości wykonania analizy ziarna, ale również mieszanek sporządzanych w gospodarstwie. Badania wykonują specjalistyczne laboratoria i firmy paszowe. Koszt takich analiz to ok. 250 zł +-15%.

Alternatywne metody analizy paszy

Alternatywą dla metod chemicznych może być metoda spektroskopii odbiciowej w bliskiej podczerwieni (NIR), należąca do fizycznych metod analitycznych. Pozwala ona skrócić czas i zmniejszyć koszty analiz, które oscylują w granicach ok. 90–100 zł. Określanie za pomocą metody NIR może być wykorzystywane do oceny składu pasz objętościowych, bowiem często współgra z rzeczywistymi wynikami, które uzyskiwane są laboratoryjnie. Każdy z badanych składników pokarmowych odpowiada za inne funkcje w organizmie. Ich nadmiar czy niedobór wpływa na wydajność i zdrowie świń oraz efektywność produkcji.

Za wzrost wydajności produkcji odpowiada białko. Jego niedobór pow. 20% zalecanego poziomu powoduje spadek wydajności i pogorszenie wykorzystania energii w dawce. Nadmiar białka w mieszance może prowadzić do obciążenia organizmu, zaburzenia trawienia, nadmiernego obciążenia środowiska biogenami, a także zwiększenia kosztów produkcji.

Za wartość energetyczną mieszanki w głównej mierze odpowiada tłuszcz surowy. Jego odpowiednia ilość jest szczególnie ważna w okresach intensywnego wzrostu, produkcji mleka czy podczas innych wymagających faz rozwojowych. Jego zawartość wpływa m.in. na wchłanianie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (ADEK), a także na gospodarkę hormonów płciowych.

Zadaniem włókna pokarmowego jest zapewnienie prawidłowego funkcjonowania przewodu pokarmowego zwierzęcia. Wpływa ono na prawidłową funkcję kosmków jelitowych, co sprzyja wydzielaniu enzymów trawiennych oraz wchłanianiu składników z treści przewodu pokarmowego, reguluje pasaż treści pokarmowej, czyli "czyści" z zalegających pozostałości innych składników odżywczych, działa prebiotycznie, pełni funkcję balastu wypełniającego przewód pokarmowy i wiele innych. Należy zaznaczyć, że za duża jego ilość w dawce może wpłynąć niekorzystnie, szczególnie na młode przewody pokarmowe.

Popiół surowy to materia nieorganiczna, w której skład wchodzą makro- i mikroskładniki, ale również zanieczyszczenia nieorganiczne (np. piasek, kamienie). Nadmierna zawartość popiołu surowego może przyczyniać się do obniżenia strawności masy organicznej i do pogorszenia warunków fermentacji w balocie czy silosie.

Nieznajomość udziału suchej masy w paszy prowadzi do błędnego oszacowania jej wartości pokarmowej i przeszacowania możliwości jej pobrania przez zwierzę, co w rezultacie prowadzi do niepełnego pokrycia zapotrzebowania pokarmowego.

Co oznaczać w zbożu?

Deszczowa pogoda, która towarzyszyła rolnikom w tegorocznych żniwach, prowadziła do zbioru wilgotnego zboża, do tego nieprawidłowe przechowywanie, to czynniki, które prowadzą do rozwoju mikotoksyn, niepożądanych i niebezpiecznych dla zdrowia ludzi i zwierząt. Coraz częściej wykonywana jest ocena zboża właśnie pod kątem zawartości mikotoksyn, będących metabolitami wtórnymi grzybów pleśniowych. Często obecne są one jako składnik mikroflory gleby, płodów rolnych i ogrodniczych. Najbardziej znane są wtórne metabolity grzybów pleśniowych z grupy Fusarium, Penicillium i Aspergillus. Są to metabolity wyjątkowo niebezpieczne, których obecność może spowodować zahamowanie wzrostu zwierząt, obniżenie plenności i płodności, a także śmierć – szczególnie w przypadku młodych organizmów. Oznaczanie mikotoksyn wymaga dużego nakładu środków i jest czasochłonne. Można je wykonać w wielu specjalistycznych laboratoriach badawczych, a koszt takiej analizy oscyluje w granicach ok. 180–300 zł za mikotoksynę.

Niezależnie od kontrolowania zbóż pod kątem zawartości mikotoksyn warto zastosować środki, które ograniczą/zniwelują ich obecność w paszach. Oprócz wcześniej wspomnianych czynności, tj. odpowiedniego wysuszenia ziarna, pozbycia się ziaren uszkodzonych i zanieczyszczeń, należy również stosować preparaty ograniczające ich rozwój, także w mieszankach paszo-
wych z nich sporządzanych.

Do minimalizowania ilości mikotoksyn w mieszankach paszowych wykorzystuje się materiały sorpcyjne, takie jak np. aluminosilicates i aktywowany węgiel, które wiążą mikotoksyny w przewodzie pokarmowym, ograniczając ich wchłanianie. Sorbenty nie wiążą jednak wszystkich mikotoksyn, mogą też wiązać niektóre składniki odżywcze, obniżając wartość pokarmową mieszanki. Bardziej efektywnym rozwiązaniem jest stosowanie mikroorganizmów czy enzymów zdolnych do ich detoksykacji. Nie ma pojedynczego enzymu rozkładającego wszystkie mikotoksyny, dlatego opracowywane są mieszaniny kilku enzymów lub stosowane mikroorganizmy produkujące wiele różnych enzymów, tj. bardzo obiecujące Bacillus subtilis. Dodatkowym atutem tych mikroorganizmów jest produkcja enzymów bezpośrednio rozkładających mikotoksyny w przewodzie pokarmowym.

prof. Anna Czech, UP Lublin

fot. Sierszeńska