Co prawda pszenica jara uznawana jest za gatunek reagujący po wschodach negatywnie na kapryśną wiosnę z przymrozkami, to naukowcy z IUNG – PIB w Puławach stwierdzili w badaniach, że bez szkody znosi ona chwilowe spadki temperatur nawet do minus 8°C. W przypadku innych gatunków jarych, jak kukurydza, soja, ziemniaki i sorgo termin siewu wyznacza temperatura gleby.

Nie zwlekaj z siewem bobiku

Bobik, groch siewny i łubiny wymagają bardzo wczesnego terminu siewu i właściwie zaraz powinny być już siane. Jest to podyktowane przede wszystkim koniecznością jarowizacji (czyli przejścia przez okres niskich temperatur w fazie siewki). Opóźnienie terminu siewu powoduje zmiany w wyglądzie morfologicznym. Dochodzi też do zakłócenia we wzroście i rozwoju roślin – są one wyższe, wytwarzają nadmierną ilość masy wegetatywnej i zawiązują mniej strąków, co wpływa niekorzystnie na wielkość i jakość plonu nasion. Optymalny termin wysiewu nasion tej grupy roślin w południowo-zachodniej części Polski to koniec marca, a na północy kraju – początek kwietnia. Z bobowatych wyjątek stanowi oczywiście ciepłolubna soja, którą powinno się siać na południu Polski między 20 kwietnia a 10 maja. W rejonach północnych lepiej nie wystawić wschodzącej soi na kaprysy „zimnej” Zośki i siać po przymrozkach.

W przypadku polskich roślin bobowatych zaleca się możliwie najwcześniejszy termin ich siewu, zaraz po obeschnięciu gleby po zimie, jeśli to możliwe nawet w połowie marca (bobik, groch siewny) lub w końcu marca (łubiny). A jeżeli termin siewu z różnych przyczyn opóźnia się, to pamiętajmy, że mniej wrażliwymi na opóźniony siew są termoneutralne odmiany łubinu żółtego i wąskolistnego, które mogą być wysiewane nawet w drugiej połowie kwietnia.

O potencjale plonotwórczym roślin w nie mniejszym stopniu jak termin siewu decyduje jego zagęszczenie. Poszczególne gatunki i morfotypy roślin strączkowych wymagają innych gęstości siewu, dlatego też ustalenie optymalnej normy na hektar jest kłopotliwe. Zależy to przede wszystkim od masy tysiąca nasion i jakości materiału siewnego. Bobik wysiewamy na głębokość 12 cm, w międzyrzędzia co 20–30 cm, w zagęszczeniu 40–50 nasion/mkw. (odmiany tradycyjne) lub 50–60 nasion/mkw. (odmiany samokończące). Groch siewny wysiewamy na głębokość 5–6 cm, w międzyrzędzia co 15–20 cm, w zagęszczeniu ok. 80 nasion/mkw. Łubiny wysiewamy na głębokość 3–4 cm, w międzyrzędzia co 20–30 cm (tradycyjne) lub 15–20 cm (samokończące) w zagęszczeniu 90–100 nasion/mkw. (tradycyjne) lub 100–120 nasion/mkw. (samokończące) – tylko łubin biały siejemy w mniejszym zagęszczeniu (60–80 nasion/mkw.). Bobik wymaga bardzo głębokiego siewu (12 cm), co technicznie nie jest wcale takie łatwe do wykonania. Z kolei łubiny nie znoszą głębokiego siewu (ze względu na epigeiczne kiełkowanie) a ich nasiona są spłaszczone.

• Najwcześniejszego i najgłębszego siewu wymaga bobik

Opóźniony siew obniża potencjał plonowania i efektywność nawożenia

Każdy gatunek zbóż jarych powinniśmy wysiać najwcześniej jak to możliwe, ale biorąc pod uwagę spiętrzenie prac, siewy powinniśmy zaczynać od owsa (największe wymagania wodne – dlatego utrwaliło się powiedzenie „siej owies w błoto, będziesz zbierał złoto), potem pszenicy, pszenżyta, żyta i na końcu jęczmienia (najlepiej gospodaruje wodą). Wczesną wiosną, gdy tylko warunki wilgotnościowe pozwalają na wjazd maszyn i prawidłowe wykonanie siewu zbóż – należy go wykonać, ale rzecz jasna nie w błoto. Z pracami powinniśmy ruszać, kiedy uwilgotnienie gleby pozwala na jej optymalne doprawienie i nadanie struktury.

Zachowanie optymalnego terminu siewu zaprawionym ziarnem zbóż jarych jest bardzo plonotwórczym elementem technologii uprawy. Warto o tym pamiętać, bo to przecież czynnik produkcji niewymagający dodatkowych nakładów. Zboża wcześnie siane lepiej się krzewią i uzyskują optymalną architekturę łanu. Wczesny siew sprzyja wyrównaniu pędów bocznych w stosunku do głównego. Przy wczesnych optymalnych terminach wysiewu różnicowanie stożka wzrostu (kłosa) zachodzi w korzystnych warunkach termicznych (w niskiej temperaturze) i świetlnych (krótszy dzień). Zboża siane bez zwłoki lepiej plonują również dlatego, że lepiej ukorzeniają się i łatwiej znoszą później ewentualne posuchy. W ostatnich latach, najbardziej w 2018 r. wiosną, tej wody brakowało. Zboża wcześniej zasiane lepiej wykorzystują zapasy wody glebowej i mają jej więcej. Są również bardziej odporne na atak ze strony chorób i szkodników. Wcześniej też podejmują konkurencyjną walkę o powierzchnię życiową z chwastami. Wczesny siew sprzyja plonotwórczemu oddziaływaniu nawozów.

Opóźniony siew obniża potencjał plonowania i efektywność nawożenia. Spotkać się można w literaturze naukowej z badaniami, z których wynika, że przy siewie opóźnionym zbóż jarych przyrost plonu ziarna przypadający na 1 kg zastosowanego azotu spada nawet dwukrotnie. Jak wspomniałem, spośród zbóż jarych najwcześniejszego siewu wymaga owies, ze względu na największe wymagania wodne. Jego wysiew w dwa tygodnie po optymalnym terminie powoduje u form oplewionych spadek plonu nawet o 18–23%, u form nagich o około 22%. Również pszenica odwdzięcza się za wczesny siew, choć przy jego opóźnieniu nie reaguje tak mocno jak owies. Jęczmień jary spośród zbóż jarych najlepiej toleruje opóźniony termin siewu i jeżeli mamy spiętrzenie prac polowych, zostawmy go na koniec.

A jaki jest ten optymalny termin siewu? Generalna zasada – jak najwcześniejszy! Najlepszym terminem siewu owsa, pszenicy jarej i pszenżyta jarego w wieloleciu jest okres od 15 marca do 10 kwietnia, jęczmienia od 15 marca do 15 kwietnia. Terminy najwcześniejsze dotyczą rejonów Polski Zachodniej, a najpóźniejsze Północnej i Północno-Wschodniej. W Polsce Centralnej wszystkie zboża jare należy siać w okresie od 20 do 30 marca.

A jak gęsto siać zboża? Z badań wynika, że pszenica jara plonuje najlepiej przy 550–600 kłosach na 1 m². Obsadę taką można uzyskać na dobrych glebach i przy optymalnych warunkach wilgotnościowych i glebowych wysiewając 400 ziarniaków/m². Na kompleksie słabszym gęstość siewu należy zwiększyć do 450–500 ziarniaków/m². Przy opóźnionym siewie pszenicy jarej należy zwiększyć wysiew o 15 a nawet o 20%. Dobrą architekturę łanu i jego zwartość w przypadku pszenżyta jarego uzyskuje się wysiewając od 450 do 550 ziaren/m². W warunkach opóźnienia terminu siewu, obsadę i masę wysiewu zwiększa się o 10%. Odmiany pastewne jęczmienia jarego należy wysiewać rzadziej – 280–350 ziarniaków/m². Odmiany browarne należy siać gęściej – w zależności od kompleksu glebowego od 340 do 370 ziarniaków na 1 m², na glebach najsłabszych do 400 ziarniaków na 1 m². Normą wysiewu dla oplewionych odmian owsa jest 450–500 ziaren na mkw., a odmian nieoplewionych – 500–550 ziaren/mkw.

Takie gęstości siewu zalecają m.in. hodowcy odmian. W praktyce wielu rolników dysponujących wysokiej klasy precyzyjnymi siewnikami i korzystający z wysokiej klasy dobrze zaprawionego materiału siewnego stosują znacznie niższe normy wysiewu – do 300 ziaren/mkw. dla owsa i jęczmienia i do 330 ziaren/mkw. dla pszenicy i pszenżyta. Warto zatem rozważyć korektę – gdzieś po środku – bo zasiewy zbyt gęste pogarszają warunki świetlne roślin. To powoduje redukcję krzewienia, wydłużanie dolnych międzywęźli, ogranicza udział pędów bocznych na rzecz pędu głównego, zmniejsza ilość kłosów i kłosków w kłosie. W łanach nadmiernie zagęszczonych łatwiej rozprzestrzeniają się choroby i wzrasta podatność na wyleganie. Gęściejszy łan to także większe pobieranie wody, a jeżeli później jej zabraknie i tak łan ulegnie samoregulacji. Dlatego lepiej od razu nie siać zbyt gęsto.

• Właściwie wszystkie zboża jare powinniśmy siać jak najwcześniej niezależnie od gatunku, ale przy spiętrzeniu prac jęczmień jary powinniśmy ustawić na koniec kolejki – najlepiej znosi opóźnienia. Jednak wbrew starej zasadzie, że owies sieje się w błoto, czyli najwcześniej ze zbóż jarych, to cenniejsza pszenica powinna mieć pierwszeństwo

Kiedy siać buraki cukrowe?

W przypadku buraka cukrowego bezpiecznym terminem siewu jest okres od 10 do 20 kwietnia. Można je siać wcześniej, już od połowy marca, pod warunkiem jednak, że warstwa siewna gleby jest ogrzana do co najmniej 6°C, przy czym do szybkich i równych wschodów potrzebna jest temperatura rzędu 10–12°C. Z wczesnymi siewami wzrasta ryzyko oddziaływania przymrozków, a z nimi wybijanie pośpiechów buraka. Termin siewu zależy też od technologii uprawy i warto w tym zakresie czerpać z doświadczalnictwa służb surowcowych cukrowni. Bo przecież buraki uprawia się tradycyjnie, ale też sieje w mulcz lub pasowo (strip-till).

Przygotowując rolę pod siew buraków cukrowych należy zwrócić uwagę, by zabieg był wykonany płytko (na głębokość siewu nasion, czyli na 2–3 cm), równo i precyzyjnie. Zbyt głębokie doprawienie gleby może pozbawić wysiane nasiona kontaktu z wodą. Unikać należy wszelkich zabiegów prowadzących do niepotrzebnego przesuszenia gleby. Przygotowanie roli wiosną pod siew powinno być możliwie oszczędne – jeden przejazd agregatem uprawowym.

A jak gęsto siać? Badania przeprowadzone przed laty przez Instytut Przemysłu Cukrowniczego wykazały, że najwyższy plon korzeni i cukru uzyskać można przy obsadzie w granicach 90–100 tys. roślin na 1 ha. Bardzo ważna jest przy tym równomierność obsady, dzięki czemu każda roślina będzie miała porównywalną przestrzeń życiową i warunki rozwoju. Jeżeli jednak po złych i nierównomiernych wschodach obsada roślin buraka cukrowego spada poniżej 80 tys. szt./ha – należy się liczyć z określonymi stratami plonu oraz obniżeniem jakości korzeni. Oczywiście trzeba brać pod uwagę przebadane zalecenia hodowcy odmiany, którą będziemy uprawiać oraz to, że zawsze ilość wysiewu nasion w sztukach nie jest równa obsadzie roślin. Zawsze są jakieś straty a zatem, dążąc do obsady 100 tys. buraków na hektarze, wysiać należy ok. 110 tys. nasion otoczkowanych.

• Zbyt wczesny siew buraków naraża plantację na przymrozki i pośpiechowatość. Częściowo można przed tym ryzykiem ochronić rośliny przez wybór technologii uprawy np. strip-till w mulcz

Bulw ziemniaka nie powinniśmy sadzić zbyt głęboko

Sadzeniaki ziemniaka wymagają odpowiednio nagrzanej gleby. Przyjmuje się, że temperatura gleby mierzona na głębokości 10 cm przez 3–5 dni przed sadzeniem powinna utrzymywać się na poziomie ok. 8 st. C. Często jest to zbieżne z zakwitaniem mniszka lekarskiego i zielenieniem się brzóz. Optymalnym terminem sadzenia wynikającym z warunków termicznych w wieloleciu dla południowych i południowo-zachodnich rejonów kraju jest II i III dekada kwietnia, dla rejonów centralnych i północno-zachodnich III dekada kwietnia, a dla rejonów północno-wschodnich i podgórskich III dekada kwietnia i I dekada maja. Sadzenie po terminie wyraźnie obniża plon i zawartość skrobi, powoduje zdrobnienie bulw, zwiększa ilość uszkodzeń mechanicznych bulw podczas zbioru. W przypadku sadzeniaków pobudzonych i podkiełkowanych sadzenie możemy rozpocząć dużo wcześniej, kiedy temperatura gleby na głębokości 10 cm przez 3–5 dni utrzymuje się na poziomie ok. 6 st. C.

Bulw ziemniaka nie powinniśmy sadzić zbyt głęboko. Wystarczy 2 cm poniżej wyrównanej powierzchni pola, czyli ok. 14 cm poniżej grzbietu redliny po końcowym obredleniu. Gęstość sadzenia uzależniona jest od kalibrażu sadzeniaków i kierunku użytkowania. Parametry sadzenia powinny być takie, aby uzyskać na hektarze optymalną architekturę łanu – optymalne zagęszczenie łodyg. W przypadku ziemniaków jadalnych na powierzchni 1 hektara powinniśmy uzyskać ok. 200 tys. łodyg. Dlatego jeżeli sadzimy bulwy małe o średnicy 3–4 cm w międzyrzędzia 67,5 cm, odległość między sadzeniakami w rzędzie powinna wynosić 24 cm (potrzebujemy 2,5 t takich sadzeniaków na 1 ha). Sadząc bulwy duże o średnicy 5–6 cm w międzyrzędzia 67,5 cm, odległości pomiędzy sadzeniakami w rzędzie powinny wynosić 38 cm (potrzebujemy 4,3 t takich sadzeniaków na 1 ha).

W kukurydzy różnica między flintem a dentem jest znaczna

Plantatorzy kukurydzy wiedzą, że typowe flinty siejemy w mniej ogrzaną glebę, a typowe denty wymagają ciepła. Są jednak typy pośrednie i tutaj patrzymy czy są one bardziej zbliżone do flinta, czy denta. Trudnością jest ryzyko przymrozków i wielu rolników wyznaje zasadę na tyle wczesnego siewu, aby kukurydza na „zimną” Zośkę miała już liście osłaniające stożek wzrostu przed przemarznięciem. Inni czekają z siewem tak długo, aby wschody miały miejsce tuż po „zimnej” Zośce.

W tym miejscu warto jednak dodać, że w okresie ostatnich 15 lat termin siewu kukurydzy przyspieszył się w Polsce aż o 20 dni. Daje to o 20 dni dłuższą wegetację i umożliwia uprawę kukurydzy ziarnowej już w całym kraju. Dlatego w większości gospodarstw siewy kukurydzy są wczesne i to najczęściej daje najlepsze rezultaty, tym bardziej, że w obliczu ewentualnej suszy glebowej kukurydza siana wcześnie ma już solidny system korzeniowy. Druga połowa kwietnia to dla większości rejonów zalecany i optymalny termin siewu. Tak czy inaczej, średnio dobrze byłoby siać kukurydzę w glebę ogrzaną do 8 st. C, ale z wyjątkami. Odpowiednio przygotowany materiał siewny odmian flint można siać przy 5–6 st. C, ale typowe denty przy 8–12 st. C. Z całą pewnością termin 1 kwietnia jest zbyt wczesny, ale lepiej nie siać kukurydzy później niż po 5 maja i tak późno tylko na glebach ciężkich, zimnych, wolniej ogrzewających się. A zatem, dużo zależy od gleby. Gleby ciężkie, choć najbardziej urodzajne, są trudne w uprawie i w warunkach chłodnej, wilgotnej wiosny zaskorupiają się i znacznie opóźniają terminowy siew. Gleba jest, jaka jest i trzeba ten czynnik wpisać w agrotechnikę kukurydzy. Dlatego optymalnego terminu siewu nie można wyznaczyć konkretną datą. Trzeba go dopasować do typu gleby, jej właściwości, także do cech mieszańca i kierunku produkcji kukurydzy, ale również wziąć pod uwagę czas, w którym spodziewać się możemy majowych przymrozków.

Wieloletnie obserwacje naukowców dowodzą, że w uprawie kukurydzy na kiszonkę lepsze są siewy późniejsze, a w uprawie na ziarno siewy wcześniejsze. Dlaczego? Wynika to z ukierunkowania rozwoju fizjologicznego kukurydzy. Wczesny siew bardziej sprzyja rozwojowi w kierunku plonu generatywnego, zaś późniejszy bardziej rozwojowi kukurydzy w kierunku plonu wegetatywnego. Na efekty plonotwórcze wpływ ma także gęstość i głębokość siewu i tutaj zalecam kierowanie się rekomendacjami hodowców poszczególnych odmian (z zasadą, że na lżejszych glebach siejemy głębiej). A biorąc pod uwagę powtarzające się posuchy, a nawet susze, jak zeszłoroczna – kukurydzę powinniśmy siać rzadziej.

• W uprawie kukurydzy nie chodzi o jakieś wymyślone pierwszeństwo siewu mieszańców na kiszonkę przed ziarnówkami, ale zasadę wynikającą z genetyki. Kiszonkowe w większości mają ziarno flint i po prostu mniejsze wymagania termiczne. Można je siać, kiedy gleba ogrzeje się do 5–6°C. Z terminem trzeba jednak kombinować, aby nie narazić wschodzących roślin na majowe przymrozki. Krytyczne jest szpilkowanie, bo kiedy jest już liść, to stanowi on dobrą ochronę stożka wzrostu

fot. Marek Kalinowski

Artykuł ukazał się w Tygodniku Poradniku Rolniczym 12/2023 na str. 23. Jeśli chcesz czytać więcej podobnych artykułów, już dziś wykup dostęp do wszystkich treści na TPR: Zamów prenumeratę.