W ostatnich latach obserwujemy w Polsce wzrost ilości kukurydzy uprawianej i zbieranej na ziarno. Najważniejszym powodem wydaje się opracowanie nowych odmian, dostosowanych do naszego klimatu, dobre plonowanie (nierzadko powyżej 100 dt/ha) i wysokie ceny ziarna, niewiele ustępujące cenie pszenicy. Według nieoficjalnych danych obszar uprawy kukurydzy w tym roku przekroczył 1 mln ha. Zdecydowana większość uprawianej kukurydzy wykorzystywana jest jako pasza dla zwierząt gospodarskich – głównie przy sporządzaniu mieszanek dla drobiu, ale rośnie jej wykorzystanie w żywieniu świń. Wysokie plonowanie związane jest nie tylko z odmianą, terminem siewu i postępowaniem agrotechnicznym. Kluczowe jest dostarczenie wystarczającej ilości wody i azotu, który naturalnie otrzymujemy z gospodarstw utrzymujących trzodę chlewną, wytwarzających cenną gnojowicę.

Co trzeba wiedzieć o kukurydzy:

• Kukurydza jest ziarnem o najwyższej wartości energetycznej.
• Obszar uprawy kukurydzy w tym roku w Polsce przekroczył 1 mln ha.
• Tuczniki żywione paszą opartą na kiszonym ziarnie kukurydzy zużywały 0,22 kg paszy mniej na 1 kg przyrostu.
• Kiszone ziarno kukurydzy nadaje się do skarmiania mniej więcej po 3 do 6 tygodni od zakiszenia.
• Możemy wprowadzać je do mieszanek paszowych pełnoporcjowych dla trzody chlewnej w ilości 20–25% (maks. 30%).

Zalety i wady ziarna kukurydzy

Przy porównaniu ziarna kukurydzy z pozostałymi zbożami zwraca uwagę wysoka zawartość tłuszczu, skrobi i cukrów, co przy niskiej zawartości włókna powoduje, że jest ona ziarnem o najwyższej wartości energetycznej. Charakteryzuje się także większą jednorodnością, mniejszą zmiennością w zawartości składników pokarmowych w stosunku do innych zbóż.

Ziarno kukurydzy zbierane w Polsce ma jednak swoje wady, najważniejszą jest wysoka zawartość wody w trakcie zbiorów (zazwyczaj 25-30%). Takie mokre ziarno wymaga natychmiastowego wysuszenia, celem zahamowania rozwoju grzybów patogennych. Proces ten nie może być zbyt długi i/lub intensywny, gdyż nadmierne podniesienie temperatury w trakcie procesu suszenia prowadzi do spadku strawności aminokwasów oraz do tworzenia się skrobi trudno strawnej.

Efektem jest spadek dostępnych dla świń składników pokarmowych i pogorszenie wyników produkcyjnych. Konserwacja ziarna kukurydzy przez suszenie termiczne jest dobrą metodą, ale wymagającą spełnienia podanych warunków. By je spełnić, należy mieć odpowiednią suszarnię lub skorzystać z usługi suszenia, co wymaga opracowania odpowiedniego harmonogramu dostarczania ziarna zebranego kombajnem bezpośrednio z pola i nieskładowanie go na przyczepach czy też w pryzmie.

Kolejną wadą konserwacji ziarna kukurydzy poprzez suszenie jest wysoki koszt tego procesu. Jak wszyscy wiemy, ceny surowców energetycznych drastycznie wzrosły i wysuszenie 1 tony ziarna kukurydzy o zawartości wody 35% szacuje się już teraz na 250 do 300 zł. Rozwiązaniem tych kłopotów jest kiszenie ziarna kukurydzy, które w stosunku do suszenia jest kilkakrotnie tańsze i dostępne bez specjalistycznych urządzeń.

Zbyt mała zawartość wody spowalnia fermentację ziarna

Ziarno kukurydzy przeznaczone na kiszonkę należy zebrać wcześniej niż kierowane do dosuszania (dzięki temu ziarno to w mniejszym stopniu jest porażone grzybami i mikotoksynami). Za optymalną fazę zbioru przyjmuje się 90% dojrzałości pełnej, przy zawartości wody równej 30-35% (przy zakiszaniu w rękawach foliowych dopuszcza się 40-proc. zawartość wody). Jeśli zawartość wody jest niższa, to w trakcie rozdrabniania ziarno kukurydzy należy zwilżyć, najlepiej dodając wodę razem z konserwantem, opartym na kwasie propionowym. Zbyt mała zawartość wody nie tylko utrudnia właściwe ubicie ziarna i pozbycie się powietrza, ale także spowalnia fermentację i obniżanie pH zakiszanej masy, stwarzając ryzyko rozwoju grzybów. Z kolei kiszenie ziarna o nadmiernej zawartości wody (powyżej 40%) prowadzi do zwiększonej fermentacji i strat energii.

Do rozdrabniania ziarna nadają się rozdrabniacze bijakowe

Ziarno kukurydzy doskonale nadaje się do kiszenia ze względu na wysoką zawartość skrobi i cukrów, a stosunkowo niewielką białka. Kiszenie wilgotnego ziarna nie nastręcza kłopotów. Najważniejszym wymogiem dobrego zakiszenia jest jak najszybsze mocne ubicie, zaraz po omłocie. Tradycyjnie przed zakiszaniem rozdrabnia się ziarno, by lepiej je ubić i maksymalnie ograniczyć ilość powietrza w zakiszanej masie.

Do rozdrabniania bardzo dobrze nadają się powszechnie dostępne rozdrabniacze bijakowe. Ziarno można również przygotować do zakiszania, używając gniotowników. Jest to ważne, nie tylko ze względu na przebieg procesu kiszenia, ale w jeszcze większym stopniu ze względu na strawność składników pokarmowych i wynikające z tego przyrosty, a zwłaszcza tak ważny ekonomicznie parametr, jak zużycie paszy na 1 kg przyrostu masy ciała. Najlepiej zakiszać ziarno kukurydzy w rękawach foliowych – ogranicza to do minimum rozwój niekorzystnej mikroflory i spadek wartości pokarmowej.

Kisić można także w zbiornikach betonowych czy wręcz dołach ziemnych wyłożonych folią. Porównując taki sposób kiszenia z rękawami, należy liczyć się z utratą wartości pokarmowej o ok. 5%. Specjalistyczne firmy zazwyczaj wyceniają koszty rękawa foliowego wraz z usługą rozdrobnienia na ok. 100 zł/t, a dodatek konserwantu to ok. 20 zł/t. Negocjując cenę usługi, warto zadbać, by ewentualna obniżka usługi nie wynikała z gorszego rozdrobnienia ziarna, mniejszego dodatku konserwantu, czy też zaoszczędzenia na okryciu rękawa dodatkową siatką zabezpieczającą folię przed uszkodzeniem przez ptaki.

Przed zakiszaniem rozdrabnia się ziarno, by lepiej je ubić i maksymalnie ograniczyć ilość powietrza w zakiszanej masie. Do rozdrabniania nadają się rozdrabniacze

W procesie kiszenia sprawdzą się konserwanty oparte na kwasie propionowym

Dodatek konserwantu przy kiszeniu ziarna kukurydzy jest zabezpieczeniem, hamującym rozwój mikroorganizmów patogennych, jak i ułatwiającym proces kiszenia. Dodatek ten jest niezbędny przy zawartości suchej masy przekraczającej 70%. Im wyższa jest zawartość suchej masy, tym bardziej zakłócony jest przebieg procesów fermentacyjnych, obniżanie pH i prawidłowy przebieg kiszenia. To także ryzyko rozwoju grzybów patogennych i skażenia mikotoksynami zakiszanej masy.

Za najskuteczniejsze uważa się konserwanty oparte na kwasie propionowym, który cechuje się szczególnie wysoką aktywnością antygrzybową (dla zmniejszenia oddziaływania korozyjnego można wprowadzić częściowo kwas propionowy w postaci soli amonowej). Celem poszerzenia aktywności przeciwko niektórym pleśniom warto, by w skład preparatu wchodził kwas octowy. Z kolei celem przyśpieszenia obniżania pH oraz osiągnięcia dodatkowego działania antybakteryjnego warto, by w składzie znalazł się kwas mrówkowy.

Praktykowane jest też kiszenie całego, nierozdrobnionego ziarna kukurydzy. Najczęściej taki sposób konserwacji bez kosztów rozdrabniania i dodatku konserwantu prowadzony jest dla przemysłowych mieszalni pasz. W mieszalniach tych ziarno takie przed wprowadzeniem do mieszanki jest dosuszane do wilgotności 18-20% i następnie rozdrabniane. Warto pamiętać, że zastosowanie takiej technologii w warunkach farmerskich jest zazwyczaj zdecydowanie trudniejsze. Zasadniczym błędem jest wprowadzanie takiego ziarna bezpośrednio do mieszanki, z pominięciem procesu rozdrabniania. Skutkuje to pogorszeniem wyników produkcyjnych lub zaburzeniami trawienia.

Rozdrobnione ziarna kukurydzy

Kiszone ziarno kukurydzy w ilości 20-25%

Kiszone ziarno kukurydzy nadaje się do skarmiania mniej więcej po miesiącu (3 do 6 tygodni) od zakiszenia. Warto przed rozpoczęciem stosowania go w żywieniu świń sprawdzić pH – prawidłowe powinno wynosić 4,0-4,3. Kiszone ziarno kukurydzy jest powszechnie stosowane w systemach żywienia płynnego, ale w ograniczonych ilościach może być używane przy produkcji mieszanek sypkich, przyczyniając się do obniżenia kosztu surowcowego. Dodatkowo przy prawidłowym zbilansowaniu mieszanek na taką samą koncentrację składników pokarmowych (zawartość w suchej masie paszy) uzyskujemy lepsze wyniki, niż w oparciu na powszechnie dostępnym suszonym ziarnie kukurydzy.

Wynika to z wyższej strawności prawidłowo zakiszonego ziarna kukurydzy w stosunku do ziarna poddanego nadmiernie wysokiej temperaturze suszenia. Wskazują na to badania, w których porównano strawność podstawowych składników pokarmowych suszonego ziarna kukurydzy poddanego rozdrobnieniu w stosunku do ziarna kiszonego wcześniej poddanego gnieceniu, dodatkowemu rozdrobnieniu lub wstępnej fermentacji poprzez dodatek wody na 12 godzin przed skarmianiem. Wykazano wyższą strawność białka pochodzącego z ziarna zakiszonego, niezależnie od dalszych procesów obróbki. Podobną zależność odnotowano dla włókna surowego i związków bezazotowych wyciągowych. Dodatkowe procesy, jak śrutowanie lub fermentacja wpłynęły istotnie tylko na zwiększenie strawności tłuszczu.

Trzeba podkreślić, że uzyskanie dobrych wyników uzależnione jest zarówno od prawidłowo przeprowadzonego procesu zakiszania, od określenia wartości pokarmowej zakiszonej masy (zwłaszcza suchej masy) i zoptymalizowania składu mieszanek na bazie faktycznej zawartości składników pokarmowych. Przykładem może być porównanie wartości pokarmowej suszonego i kiszonego ziarna kukurydzy (tab. 2.).

Kiszone ziarno kukurydzy możemy wprowadzać do mieszanek paszowych pełnoporcjowych dla świń w ilości 20-25% (maks. 30%). Wyższy udział ziarna kiszonego zazwyczaj powoduje problemy technologiczne w dozowaniu, mieszaniu, jak i zawieszanie się mieszanek w drogach transportowych oraz w automatach paszowych. Zalecam, by w sypkich mieszankach dla prosiąt i warchlaków (do 35-45 kg) udział kiszonego ziarna kukurydzy nie przekraczał 10%. Wyższy udział tego surowca obniża zawartość suchej masy w dawce, ograniczając koncentrację składników pokarmowych.

Młode świnie nie kompensują sobie tego niedoboru przez większe pobieranie mieszanki, ze względu na ograniczoną pojemność przewodu pokarmowego. Do ok. 50 kg m.c. zalecam zwiększenie udziału do maks. 20%. W kolejnym okresie tuczu możemy stosować maks. 30-proc. udział. W mieszankach dla loch proponuję nie przekraczać 20-proc. udziału ze względu na niebezpieczeństwo skażenia ziarna kukurydzy mikotoksynami.

Specjalistyczne firmy zazwyczaj wyceniają koszty rękawa foliowego wraz z usługą rozdrobnienia na ok. 100 zł/t, a dodatek konserwantu to ok. 20 zł/t.

Jak uzupełnić białko w dawce z kiszonką?

Kiszone ziarno kukurydzy może stanowić 50-70% dawki w żywieniu płynnym, a kwaśne pH działa bakteriostatycznie, hamując namnażanie flory patogennej w tych systemach. Dawki pokarmowe oparte na tym surowcu wymagają uzupełnienia białka oraz składników mineralnych i witamin. Białko często pochodzi z produktów ubocznych przemysłu rolno-spożywczego, jak serwatka czy gęstwa drożdżowa, dostarczając znaczącą pulę niezbędnych aminokwasów.

Pozostałą wymaganą ilość aminokwasów egzogennych, witamin i związków mineralnych należy uzupełnić poprzez dodatek premiksu farmerskiego i surowca wysokobiałkowego, jak p. śruta sojowa czy słonecznikowa. W żywieniu na mokro należy unikać stosowania większej ilości surowców rzepakowych, zwłaszcza makuchu tłoczonego na zimno, ze względu na szybsze przechodzenie substancji antyżywieniowych i gorzkiego smaku do płynnej karmy.

W żywieniu na mokro tuczników i loch prośnych wykorzystywane jest także CCM (corn cob mix) tzn. ziarno kukurydzy wraz z kolbami bez liści okrywowych i dużej części rdzenia. Oczywiście, w surowcu takim wzrasta znacząco zawartość włókna surowego (3-4-krotnie do maks. 6%) i spada wartość energetyczna. Jednak w końcowym okresie tuczu jest to nawet pożądane.

Najważniejszym uzasadnieniem dla produkcji CCM jest zbiór materiału o zawartości wody 40-60% i wyższy plon o ok. 15-20% w stosunku do ziarna przeznaczonego na kiszenie. Sposób kiszenia praktycznie nie odbiega od zasad opisanych dla kiszenia ziarna i także najpewniejsze jest wykorzystanie w tym celu rękawów foliowych.

Obniżyć udział kiszonego ziarna na 3 tygodnie przed ubojem

Przy wysokich udziałach kiszonego ziarna kukurydzy w mieszankach na koniec tuczu możemy odnotować pogorszenie jakości słoniny (staje się mazista, żółtawa) oraz tłuszczu międzymięśniowego w tuszy. Pogorszeniu ulega także wodochłonność i barwa mięsa (jest bardziej blade). Wynika to z faktu wysokiej zawartość nienasyconych kwasów tłuszczowych w kukurydzy. By zapobiec takiej sytuacji, wystarczy na ok. 3 tygodnie przed ubojem obniżyć udział kiszonego ziarna kukurydzy w dawce pokarmowej do maks. 40%, a w mieszance pełnoporcjowej do 20%.

Autorem publikacji jest prof. dr hab. inż. Daniel Korniewicz. Artykuł ukazał się we wrześniowym numerze top agrar Polska. Zachęcamy do prenumeraty!