Porządki na Boże Narodzenie dopiero po św. Łucji

Do 2 połowy XIX wieku, dopóki za izby mieszkalne służyły domy przypominające kurne chaty, na świąteczne porządki składały się takie prace jak: szorowanie kuchni i izby, omiatanie powały i ścian oraz sprzątanie terenu podwórza. W późniejszych czasach nastąpił przełom, w budynkach mieszkalnych postawiono piece i zainstalowano kominy, wprowadzono lampy naftowe, zamiast smolistych łuczywek. Dzięki takim udogodnieniom łatwiej było zachować czystość i porządek w strefie mieszkalnej. Coraz powszechniejsze stawały się także osobne pomieszczenia, w których świętowano. Dopiero wtedy ludzie zaczęli przykładać większą wagę do ozdabiania domów z okazji świąt, a zwłaszcza na czas Wigilii.

Snopy siana i ziarna najważniejsze w każdej chacie i siedzibie szlacheckiej

Nieważne, czy to w chłopskiej chacie, siedzibie szlacheckiej czy magnackiej – najważniejszym elementem ozdobnym były m.in.:

• snopy zboża – w kilku postaciach:
  niemłocone zboże stawiano w kącie izby,
  snopki zboża (czyli dziady) kładziono pod stołem lub wieszano pod powałą; 
  albo i w każdym kącie stawiano snopy czterech podstawowych zbóż: pszenicy, jęczmienia, żyta i owsa;
• siano,
• słoma,
• ziarna różnych zbóż, lnu, konopi, maku, grochu, fasoli.

Zwyczaj ustawiania w chacie snopa zboża miał symbolizować dobrego ducha domu

Ustawianie snopów zboża praktykowane było w wielu rejonach dawnej Polski. W zależności do miejsca występowania miały swoje własne określenia na ten zwyczaj. Symbolizowały one opiekuńczego ducha domu. Korzenie tej zwyczaju sięgają jeszcze w czasów pogańskich, później został zaadaptowany do świąt Bożego Narodzenia. Snopy stanowiły dobrą wróżbę urodzaju na nadchodzący Nowy Rok i miały też chronić przed złymi mocami. Tradycyjnie były przechowywane do dnia Trzech Króli, a następnie palone.

• Na Rzeszowszczyźnie w kącie południowo-wschodnim izby stawiano dodatkowy snopek, na który zakładano męskie ubrania oraz odpowiednio w kącie przeciwnym – snop ubrany „babę” ubrany w damską odzież. Inną tradycją tego regionu było wieszanie na ścianach małych wiązek słomy, które miały symbolizować liczbę kop zboża zebranych w przyszłym roku. Wiechcie te doskonale sprawdzały się jako rozpałka.
• Ziemia Sądecka i Pogórze słynęły z rozsypywania słomy na podłodze, a pod wigilijnym stołem kładziono małe, ciasno związane wiązki słomy i siana oraz woreczek z ziarnem.
• Łemkowie zasiadali na ławach pokrytych słomy oraz zdobili ściany i ramy świętych obrazów słomianymi krzyżami, gwiazdami i małymi pęczkami słomy. Zwyczaj ten także ma swoje pochodzenie w zwyczajach pogańskich. Symbolizował on narodzenie Jezusa i urodzaj na przyszły rok. Dodatkowo słoma miała zapewnić zmarłym duszom wygodne posłanie.
• W Wielkopolsce obwiązywanie drzew słomą 24 grudnia było praktykowane jeszcze w latach 60. XX w.

Ważny był sposób nakrycia stołu

Na wigilijnym stole szczególny nacisk kładziono na sposób jego nakrycia. Grubą warstwę siana albo słomy nakrywano lnianym płótnem lub białym obrusem. Następnie na wierzch sypano ziarno, niekiedy zawiązane w serwetkę lub chustkę. Obok kładziono 1 bochen lub kilka bochenków chleba oraz jabłka, rzadziej czosnek, flaszkę wódki, czasem naczynie z olejem.

Centralne miejsce zajmował opłatek leżący na talerzu, chlebie lub ziarnach. Dodatkowo mały listek opłatka leżał też przy nakryciu każdego domownika.

Inne symbole dawnych świątecznych polskich zwyczajów

Często obok stołu stawiano masielnicę i skopek. Miało to zapewnić obfitość dojenia krów. Do skopka bydłu odkładano po części każdej potrawy.

Każdy stół obwiązywano łańcuchem lub sznurem, by „chleb trzymał się domu”, a pod stołem kładziono ostre, żelazne przedmioty, np. lemiesz od pługa, kosę, by krety i inne szkodniki „nie psuły roli.

Jakie znaczenia nadawano tym elementom? Było to symbolem obfitości pokarmu, urodzaju, pomyślności w hodowli. Miało także uchronić zwierzęta przed złym urokiem rzuconym przez czarownicę.

Zielona gałąź przynoszona do domu na okres świąt miała znaczenie szczególne – oznaczała życie, odradzanie się, płodność. Wyrażano to poprzez dekorowanie domów za pomocą świeżo ściętych gałęzi świerku, jodły lub sosny, przybijanych także do płotów i furtek, drzwi domów i budynków inwentarskich i gospodarczych, ścian i ram świętych obrazów. Nad stołami z kolei wieszano podłaźniki, podłaźniczki, jutki, wiechy, sad, rajskie lub boże drzewko. Tradycja ta przetrwała najdłużej na południu Polski oraz na Śląsku oraz w kilku krajach Europy. Przed domostwami ustawiano małe świerki.

Elementami ozdobnych podłożników były także jabłka, orzechy, suszone główki lnu, ciastka, kolorowe ozdoby z papieru, łańcuchy z papieru i słomy, krążki opłatka i światy – kuliste formy sklejone z kawałków opłatka. Co symbolizują?

• jabłka – symbol zdrowia, urody, sił witalnych; miały też pomagać w bólu zębów oraz w zalotach i magii miłosnej, były też ofiarą i pokarmem dla duchów zmarłych;

• orzechy – symbol zdrowia, siły i afrodyzjak mogący wzbudzić miłość i ułatwić szczęśliwe małżeństwo;

• słoma i ziarna, którymi obsypywano gałęzie przed przystrajaniem – symbol plenności roślin i obfitości ziarna w nadchodzącym roku;

• ozdoby z opłatka przynosiły domownikom miłość, zgodę i wzajemny szacunek.

Im bardziej strojna była podłaźniczka, tym pomyślność i dostatek miały być większe.Szczególnie ważne było to dla gospodyni i jej córek. Podłaźniki w domu chroniły ludzi przed chorobami i urokiem, a w budynkach inwentarskich - bydło i trzodę przed wilkami oraz pomorem.

Kiedy w kulturze pojawiła się choinka?

Choinka symbolem bożonarodzeniowym stała się w XV wieku, ale prawdopodobnie już wcześniej podobną symbolikę miało rajskie „drzewo poznania dobra i zła". Wielkim promotorem choinek był podobno Marcin Luter i to z niemieckimi protestantami w okresie XVIII/XIX wieku trafiły one do Polski. Choinka szczególną popularnością cieszyła się wśród mieszczan oraz bogatych chłopów.

Na choinkach wieszano ciastka, pierniczki, orzechy, małe czerwone jabłuszka (tzw. rajskie), własnoręcznie wykonywane w czasie adwentu ozdoby z bibuły, kolorowych papierów, piórek, wydmuszek, słomy i źdźbeł traw, kłosów zbóż itp. Na gałązkach w wieczór wigilijny zapalano świeczki i tzw. zimne ognie.

Co oznaczają ozdoby wieszane na choinkach?

• Gwiazda betlejemska - miała pomagać w powrotach do domu z dalekich stron.
• Oświetlenie choinki - broniło przed złymi mocami i złym urokiem, a w chrześcijaństwie oznaczały Chrystusa, który miał być światłem dla pogan.
• Jabłka lub rajskie jabłuszka – symbole zakazanego owocu, zapewnić miały zdrowie i urodę.
• Orzechy zawijane w sreberka -  miały nieść dobrobyt i siłę.
• Papierowe łańcuchy - przypominały o zniewoleniu grzechem, ale np. w okresach rozbiorów miały wymowę politycznych okowów; zaś w tradycji ludowej niektórych regionów Polski uważano, że łańcuchy wzmacniają rodzinne więzi oraz chronią dom przed kłopotami.
• Dzwonki - dobre nowiny i radosne wydarzenia.
• Anioły – opiekunowie domów
• Jemioła – zwyczaj całowania się zakochanych pod jemiołą pochodzi z krajów anglosaskich. Zwyczajem pęk jemioły należy trzymać w domu do następnych świąt.
• Drzewko - w chrześcijaństwie jest symbolem Chrystusa jako źródła życia.

Co ciekawe, już pod koniec XIX wieku, wielu społeczników podejmowało apele, aby wrócić do dekorowania drzewek ozdobami wzorowanymi na polskim zdobnictwie ludowym, ponieważ już wtedy panowała swego rodzaju komercja na produkty świąteczne. Apel okazał się sukcesem i przez najbliższe dziesięciolecia Polacy chętnie wracali do dawnych symboli Bożego Narodzenia.

Opłatki na choince – typowo polski zwyczaj

Nie spotykaną nigdzie indziej ozdobą związaną z Bożym Narodzeniem są ozdoby wykonane z opłatka. Dawniej powszechne były niemal w całej Polsce. Każdy kolor takiej ozdoby miał swoje znaczenie:

• żółte dla bydła, by później dawało żółte masło;
• czerwone dla koni, by chronić je przed zołzami (ostra choroba zakaźna),
• zielone podawano zwierzętom na południu Polski, np. w Sądeckiem.

Z opłatków wycinano różne kształty, sklejano je śliną, dodawano do nich różnych barwników.

Światy – to zdecydowanie inna grupa ozdób opłatkowych, mają kształt kuli lub są kompozycją kul i półkul. Były one popularne zwłaszcza w Polsce centralnej i południowej.

Pająki albo kurpiowskie kierece – wykonywano z słomy, fasoli, grochu, piór, włóczki, postrzępionego płótna. Dopiero w drugiej połowie XIX w. z bardziej powszechnych kolorowych bibułek i papierów. Miały różne formy, np. patyczków (drutów wbijanych w buraka, selera lub kulkę gliny).

Oprac. Natalia Marciniak-Musiał na podstawie WYSTRÓJ WNĘTRZ NA BOŻE NARODZENIE (GODY) - Muzeum Rolnictwa w Szreniawie

Zdjęcie: Pixabay