Roślina ta nie ma dużych wymagań pokarmowych, nawożenie nie jest więc intensywne. Bardziej wymagający jest za to zbiór słonecznika, który wymaga dedykowanego hederu lub też odpowiednio zmodyfikowanych przystawek do kukurydzy.

– Areał uprawy słonecznika w Europie wynosi ponad 24 mln ha. Wyróżnia się dwa rodzaje kwasów zawartych w oleju: linolowy i oleinowy. 90% produkcji słonecznika stanowi uprawa odmian z kwasem linolowym. W Europie wzrosła produkcja słonecznika i duża w tym zasługa polskich rolników. W 2022 r. roślina ta była zasiana na areale 64,8 tys. ha, podczas gdy w 2021 r. powierzchnia uprawy wyniosła 19,5 tys. ha – wymieniała Magdalena Klimas – Crop manager Lidea Seeds podczas szkolenia poświęconego uprawie słonecznika, które pod koniec ubiegłego roku odbyło się w KPODR w Minikowie.

W naszym kraju najwięcej słonecznika uprawiano w województwie wielkopolskim – 7184 ha, mazowieckim – 6623 ha i dolnośląskim – 6446 ha. Roślina może być siana na glebach słabych, których bonitacja jest tak niska, że nie ma warunków do uprawy kukurydzy. W wielu rejonach kraju w zeszłym roku miały miejsce susze i dotkliwe braki opadów deszczu. Słonecznik pokazał w tych warunkach przewagę.

– Słonecznik – w przeciwieństwie do kukurydzy – w takich warunkach się bronił i przynosił plon nawet 2 t/ha, podczas gdy kukurydza w ekstremalnych przypadkach dawała 1 – 3 t. Dotyczyło to zwłaszcza wielu rejonów województwa lubuskiego – informowała Magdalena Klimas.

Zasiano go tam na 5716 ha. Ponad 5 tys. ha słonecznika było także w województwie podlaskim – 5870 ha, lubelskim 5752 ha i kujawsko-pomorskim 5674 ha. Obowiązują cztery kategorie podziału słonecznika. Ze względu na zastosowanie i przeznaczenie na tłoczenie oleju lub jako źródło białka, odporność na herbicydy (konwencjonalne, Clearfield, Clearfield Plus, Express SX), typ oleju (klasyczne – linolowe oraz High oleic – HOL oleinowe), a także typ wczesności (bardzo wczesne, wczesne, średnio wczesne i średnio późne).

W Polsce zalecane są odmiany bardzo wczesne słonecznika

– Odmiany HOL zostały wyhodowane tak, aby miały mniej kwasu linolowego i więcej oleinowego (=Omega 9). Są wykorzystywane do tłoczenia oleju z przeznaczeniem do smażenia. Ten typ odmian dominuje we Francji, gdzie działają linie produkcyjne odpowiadające za tłoczenie. Klasyczne odmiany linolowe mają szersze zastosowanie. Można je wykorzystywać nie tylko w żywieniu, ale także w przemyśle kosmetycznym. Olej jest bowiem świetnym nośnikiem zapachu oraz smaku, z przeznaczeniem do sałatek oraz sosów. Odmiany linolowe nie nadają się do wytwarzania oleju przeznaczonego do smażenia. To jest ważna informacja dla rolników, bo jeśli chcą zasiać słonecznik, to firma wytwarzająca olej takiego surowca nie kupi – mówiła Magdalena Klimas.

W Polsce zalecana jest uprawa odmian od bardzo wczesnych do średnio wczesnych. Średnio późne mogą zaś być uprawiane w warunkach klimatycznych Podkarpacia. Odmiany średnio późne potrzebują bowiem znacznie większej sumy temperatur efektywnych. Zawartość oleju w słoneczniku wynosi 42–48%. Wpływa na nią genetyka oraz technologia prowadzenia uprawy. Z kolei zawartość białka w nasionach słonecznika wynosi 16–22%. Białko pozostaje w produkcie ubocznym z procesu tłoczenia, chętnie wykorzystywanym przez przemysł paszowy.

Wegetacja słonecznika trwa 100–125 dni. W zależności od wczesności odmiany, potrzebuje 1500–1700℃ sumy temperatur efektywnych. Wartość 1700℃ można odnieść do odmian kukurydzy, których FAO wynosi 280.

– W 2022 r., ze względu na suszę, plony słonecznika były szczególnie niskie na Węgrzech. W wielu miejscach wyniosły 0,5 t/ha. W Polsce średni plon to 2–3 t. Dużo słonecznika z Polski pojechało na Węgry. Z kolei 90% słonecznika z rynku ukraińskiego kupowane jest przez Turcję, która z niego produkuje olej oraz chałwę. W Europie wzrosła produkcja słonecznika m.in. dlatego, że były problemy z dostarczeniem nasion z Ukrainy. Zapotrzebowanie Turcji było zaspokajane przez Hiszpanię i Włochy – informowała Magdalena Klimas.

• Areał uprawy słonecznika w Polsce w rok się potroił. Technologię uprawy trzeba jednak doskonalić i z uwagi na rosnącą powierzchnię uprawy plantatorzy muszą spodziewać się większej presji chorób grzybowych

Słonecznik dobrze sobie radzi na stanowiskach słabych

W katalogu CCA zarejestrowanych jest 1500 odmian słonecznika. Większość we Francji, w Hiszpanii, we Włoszech, w Bułgarii, Rumunii i na Węgrzech. Wyróżniane są odmiany konwencjonalne bez odporności na herbicydy, a także SX/SU z odpornością na tribenuron metylu i CleardField z odpornością na imazanoks. Najlepiej plonuje na glebach żyznych, jednak ze względu na silnie rozwinięty palowy system korzeniowy dobrze sobie radzi na stanowiskach słabych. Słonecznika lepiej nie sieć na gruntach zlewnych i zimnych, a także na polach, gdzie występuje podeszwa płużna. Roślina musi mieć warunki do ukorzenienia się. To dlatego znosi ziemie słabe i piaszczyste, w których nie ma warunków do tworzenia się podeszwy. Słonecznik wymaga, aby wartość pH wynosiła 6,5–7,2. Jest to roślina bardzo wrażliwa na zakwaszenie. Dobrze za to przerywa monokulturę zbóż oraz kukurydzy.

W przypadku siewu słonecznika po kukurydzy należy zwrócić uwagę na stosowane wcześniej herbicydy. Słonecznik jest wrażliwy na pozostałości terbutylazyny, mezotrionu i s-metolachloru. Nie należy go siać po rzepaku ze względu na ryzyko porażenia zgnilizną twardzikową. Agrotechniczny termin siewu to, w zależności od przebiegu pogody, 20.04–10.05. Nasiona wymagają, aby temperatura gleby wynosiła min. 6–8℃. Obsada powinna wynosić 60–75 tys. nasion na ha. Na dobrych stanowiskach glebowych należy stosować wyższą obsadę, na słabych i suchych lepiej ją obniżyć. Rozstaw międzyrzędzi uzależniony jest od technologii zbioru. Na ogół wynosi 75 cm w przypadku zbioru przystawką do kukurydzy. Dla słonecznika optymalny rozstaw to jednak 50–55 cm.

Słonecznik jest dosyć odporny na przymrozki wiosenne. Toleruje spadki temperatur do -2℃ w fazie liścieni, a w fazie liści właściwych wytrzymuje temperaturę nawet -8℃. Roślina wstrzymuje swój wzrost przy spadku temperatury poniżej 6℃. Upały oraz brak wody wpływają niekorzystnie na fazę zapylania. Długotrwałe deszcze przypadające na okres kwitnienia powodują zaburzenia tego procesu. Najwięcej wody słonecznik potrzebuje w okresie formowania kwiatostanu do fazy kwitnienia. Zużywa wtedy około 40% całego zapotrzebowania na wilgoć.

• Magdalena Klimas, Crop manager Lidea Seeds

Na jakie odmiany słonecznika postawić? Wybierać odmiany z odpornością na choroby

– Przed chorobami słonecznik chroni uprawa odmian odpornych. Dostępne są także metody chemiczne i biologiczne. To zaprawianie nasion, stosowanie biopreparatów i opryskiwanie fungicydami. Wpływ na ochronę słonecznika ma także stosowana agrotechnika. Należy korzystać z odpowiedniego płodozmianu i unikać stosowania w przedplonie lucerny, łubinu, soi, koniczyny i ziemniaka. Należy też pamiętać o regulacji stosunków powietrzno-wodnych w glebie, siewie w optymalnym terminie agrotechnicznym, odpowiedniej gęstości siewu i regulacji zachwaszczenia – wymieniał dr hab. inż. Grzegorz Lemańczyk, prof. Politechniki Bydgoskiej.

Na plantacjach słonecznika patogeny (zgorzeli siewek) mogą występować już od fazy kiełkowania i wschodów. Groźna dla roślin jest także zgnilizna twardzikowa, szara pleśń słonecznika, plamistość łodyg, mączniak rzekomy i prawdziwy, alternarioza, czarna plamistość łodyg, czarny uwiąd, rdza, rak łodyg i werticilioza.

– Promowaliśmy do niedawna przede wszystkim uprawę soi. Oferujemy w Polsce wiele sprawdzonych odmian. Klimat jednak się zmienił, nie wszędzie soję można zasiać. Rok 2022 dobitnie pokazał, że na słabych gruntach podczas suszy kukurydza też nie dawała rady. Wtedy ratunkiem okazywał się być słonecznik. Dlatego postanowiliśmy do oferty włączyć słonecznik, który bardzo dobrze w 2022 r. sprawdził się w trudnych warunkach na słabych glebach w Wielkopolsce i województwie lubuskim. Słonecznik to gwiazda pustyni. Dla mnie, jako dziewczyny z Ukrainy, słonecznik był kwiatem dzieciństwa. Dopiero kiedy 11 lat temu przyjechałam do Polski, dowiedziałam się o oleju rzepakowym i pierwszy raz go spróbowałam. Na Ukrainie stosowany jest przede wszystkim słonecznikowy – mówiła Natalia Sibirtseva, której firma Agroyoumis od wielu lat promuje i oferuje w Polsce odmiany soi, a od niedawna także słonecznika.

• Dr hab. inż. Grzegorz Lemańczyk, prof. Politechniki Bydgoskiej

fot. Tomasz Ślęzak, Monika Kopaczel-Radziulewicz

Artykuł ukazał się w Tygodniku Poradniku Rolniczym 6/2023 na str. 16. Jeśli chcesz czytać więcej podobnych artykułów, już dziś wykup dostęp do wszystkich treści na TPR: Zamów prenumeratę.