Na te choroby nie ma złotego środka i uniwersalnej substancji czynnej. Potwierdzona jest w badaniach także rywalizacja sprawców tych chorób oraz źdźbła zbóż, np. między ostrą plamistością oczkową (rizoktoniozą), której biologię rozwoju dziś przypominamy, a łamliwością źdźbła.

Ostra plamistość oczkowa większym zagrożeniem niż się wydaje

Z wielu badań dotyczących wpływu porażenia chorobami organów roślin zbożowych na straty w plonach wynika, że przy opanowaniu przez grzyby chorobotwórcze podstawy źdźbła zbóż zniżka w plonie może sięgać maksymalnie 15%. Ten wynik nie odzwierciedla faktycznej straty plonu. Nie łudźmy się, że przy silnym porażeniu podstawy źdźbła utracimy tylko 15% plonu. Strata będzie o wiele wyższa i znacznie spadnie jakość ziarna.

Spośród grup chorób występujących na roślinach zbożowych prym wiodą choroby podstawy źdźbła nazywane także chorobami podsuszkowymi. Problem tych chorób jest znany rolnikom od zawsze. Najbardziej znanymi są: zgorzel podstawy źdźbła, fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła i korzeni, łamliwość źdźbła zbóż i traw, zgorzel siewek występująca w późniejszych fazach rozwojowych i ostra plamistość oczkowa powodowana przez grzyby Rizoctonia.

W ostatnich latach to właśnie grzyby powodujące ostrą plamistość oczkową (rizoktoniozę) zaczynają stanowić poważny problem w uprawach zbóż w Polsce. To nasila się mniej więcej od 2004 r. Grzyb Rhizoctonia cerealis wywołujący ostrą plamistość oczkową jest częstym patogenem zbóż ozimych, głównie pszenicy i pszenżyta. Patogen może porażać także inne gatunki zbóż oraz traw.

• Ważnym i skutecznym sposobem ograniczania sprawców ostrej plamistości oczkowej jest siew ziarna zaprawionego zaprawami zawierającymi sedoksan

Monokultura sprzyja grzybom z rodzaju Rizoctonia

Ostra plamistość oczkowa lub jak ktoś woli rizoktonioza zbóż, bo powoduje ją głównie grzyb Rizoctonia cerealis, ale i R. solani oraz Ceratobasidium cereale jest chorobą o coraz większym znaczeniu. Jak każdej chorobie podsuszkowej sprzyja jej monokultura. Zazwyczaj charakterystyczne objawy występowania chorób podsuszkowych w łanie obserwujemy po kwitnieniu zbóż. Wówczas widać placowo występujące przedwczesne „dojrzewanie” i zamieranie roślin, tzw. białokłosowość.

Po pewnym czasie, ale jeszcze na długo przed zbiorem, szczególnie w lata mokre, rośliny porażone przez patogeny powodujące choroby podsuszkowe stają się jeszcze bardziej widoczne w łanie. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest występowanie na kłosach osłabionych roślin czerni zbóż. Kiedy objawy chorób podsuszkowych stają się widoczne w łanie, na walkę z nimi jest już zdecydowanie za późno.

Choroba atakuje zboża w czasie chłodnej, ale suchej pogody i dotyka przede wszystkim zboża ozime. Najlepszym lekarstwem jest na nią odpowiedni płodozmian. W uprawie pszenicy po pszenicy można być pewnym problemu rizoktoniozy.

Ostre plamy charakterystycznym objawem

Objawy choroby początkowo pojawiają się na pochwach liściowych w postaci kremowych lub jasnobrunatnych plam o ciemnej obwódce i o bardzo wyraźnych granicach. Plamy te są powierzchniowe i mają spiczaste zakończenia. Na jaśniejszym środku plam znajduje się często nalot beżowej grzybni oraz małe brązowe struktury przetrwalnikowe grzyba – sklerocja.

Wyraźne, ostro zakończone plamy występują na podstawie źdźbła, przy czym porażenie źdźbła jest płytsze niż w przypadku łamliwości i dlatego rzadko obserwuje się jego załamywanie. Rozwój choroby prowadzi do zmurszenia źdźbła, w wyniku czego źdźbła bieleją, a ziarno ulega zdrobnieniu.

Rozwojowi Rhizoctonia spp. sprzyjają okresy chłodu z temperaturą powietrza (16–20°C) oraz mała ilość opadów. Patogen może przetrwać jako grzybnia w szczątkach roślin lub w postaci sklerocjów w glebie. R. cerealis nie wytwarza zarodników konidialnych, a stadium doskonałe grzyba rzadko obserwowane jest w warunkach naturalnych. Niektórzy badacze podają również, że wzrost porażenia może być, na niektórych stanowiskach, uzależniony od uwilgotnienia gleby – na glebach wilgotnych obserwowano mniejsze porażenie.

Grzyb występuje w 80 % gleb

Porażeniu przez grzyby mogą ulegać również korzenie, które brunatnieją i gniją. Rośliny porażone są bardzo wrażliwe na każdy niedobór wody i w przypadku suszy glebowej giną jako pierwsze. Porażone korzenie nie są w stanie dostarczyć roślinom odpowiednich ilości składników pokarmowych. Naukowcy z Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy badający ostrą plamistość oczkową już kilka lat temu informowali, że grzyb Rizoctonia cerealis jest w Polsce powszechny – jego obecność stwierdza się na 80% gleb.

W Polsce badania nad ostrą plamistością oczkową prowadzone są w szerszym zakresie od 2004 r. Z lektury publikacji naukowych wynika, że choroba poraża wszystkie zboża, a najbardziej podatna jest pszenica ozima. Np. obserwacje naukowców z Bydgoszczy prowadzone od 2004 r. na polach produkcyjnych pszenicy w 536 lokalizacjach pokazują wyraźne zróżnicowanie w występowaniu ostrej plamistości oczkowej w poszczególnych latach, przy czym zauważa się tendencję wzrostową występowania tej choroby.

Jakie czynniki sprzyjają ostrej plamistości oczkowej?

Faktem jest, że zagrożenie ostrą plamistością oczkową rośnie i naukowcy tłumaczą to globalnymi zmianami środowiskowymi, tj. globalnym ociepleniem klimatu, przesunięciem terminów pór roku, wydłużeniem okresów przedzimia, powszechną uprawą roślin wrażliwych, czyli zbóż ozimych i zbyt wczesnym siewem zbóż ozimych. Zwiększone porażenie przez rizokotniozę obserwuje się także przy częstych uprawach po sobie pszenicy (jarej i ozimej) oraz pszenżyta. Natomiast mniejsze nasilenie występowania objawów obserwowano na stanowiskach, gdzie pszenicę ozimą uprawiano po owsie.

Badacze stwierdzili też ciekawą i ważną zależność. W latach, w których obserwowali mniejsze porażenie zbóż łamliwością źdźbła, w większym nasileniu pojawiała się właśnie ostra plamistość oczkowa i odwrotnie – im więcej było łamliwości źdźbła, tym mniej ostrej plamistości oczkowej. Zależność tę mogą wyjaśniać doniesienia naukowe, które wskazują, że fungicydy stosowane standardowo do ochrony zbóż przed chorobami podsuszkowymi (zwłaszcza fuzaryjnymi) mogą powodować spadek liczebności tych mikroorganizmów glebowych, które są antagonistami w stosunku do grzybów Riozoctonia. W efekcie równowaga biologiczna jest zachwiana i otwiera drogę rozwoju rizoktoniozy.

Inne doniesienia wskazują, że tam, gdzie na polach w dużym nasileniu występują bratki, fiołki, tobołki polne i miotła zbożowa, porażenie rizoktoniozą jest wyższe niż na polach bez tych chwastów. Chorobie sprzyjają długie okresy ciepłej jesieni. Warto dodać, że obserwowane są różnice odmianowe w podatności na ostrą plamistość oczkową, a także, że obecnie jedyną możliwością chemicznego ograniczania choroby jest zaprawianie.

Na szczęście są zaprawy

Do niedawna jedynym środkiem chemicznym, który w etykiecie rejestracyjnej miał wpisaną ostrą plamistość oczkową i ją ogranicza, jest zaprawa nasienna Vibrance Gold 100 FS. Obecnie paleta zapraw ograniczających chorobę jest już spora, a bazą wszystkich (dwu- i trzyskładnikowych) jest wyjątkowo skuteczna substancja czynna sedaksan. To (alfabetycznie): Beret Opti, Beret Star, Celest Power, Maxim Power, Omnix Power, Sedextra Power, Vibrance Duo, Vibrance Duo 050 FS, Vibrance Duo 100 FS, Vibrance Gold 100 FS, Vibrance Opti, Vibrance Pro, Vibrance Star, Vibrance Star 070 FS i Vibrance Trio 060 FS). Większość ma rejestrację w pszenicy ozimej, ale zaprawa Vibrance Gold 100 FS w pszenicy ozimej i pszenicy jarej, a zaprawa Maxim Power w pszenicy ozimej i pszenicy durum.

Rejestrację na ostrą plamistość oczkową w jęczmieniu jarym mają też dwa fungicydy do stosowania nalistnego oparte na substancji czynnej azoksystrobinie – Afrodyta 250 SC i Robin 250 SC.

fot. Marek Kalinowski