Tematy niezwykle ciekawe i warte przybliżenia tym Czytelnikom „Tygodnika Poradnika Rolniczego”, którzy nie uczestniczyli w spotkaniu. Szereg rad i wskazówek przyda się w prowadzeniu rzepaku budzącego się z zimy i przy siewach na kolejne sezony.

W Europie na olej głównie uprawia się rzepak i słonecznik

Jakie ceny rzepaku będą w tym roku? To starał się przybliżyć i uargumentować kształtowanie cen na rynkach Andrzej Duszejko, członek zarządu Rapool Polska. Ceny zależą od zasiewów rzepaku w Polsce i w Europie, ale głównie od poziomu produkcji głównych roślin oleistych na całym świecie. Zdecydowanie pierwszą pozycję wśród roślin oleistych zajmuje olej palmowy, a po nim olej sojowy. Po dynamicznych wzrostach produkcji oleju palmowego na przestrzeni ostatnich 30 lat, aktualnie jest ona wysoka, ale ustabilizowana. W uprawie soi i produkcji oleju sojowego, pierwszym producentem na świecie jest obecnie Brazylia. Stany Zjednoczone spadły na 2. miejsce, zaś w Argentynie notuje się niewielki spadek produkcji soi. Szacuje się jednak, że tegoroczne światowe zbiory soi (388 mln t), rzepaku (85 mln t) i słonecznika (51 mln t) będą razem o ok. 35% wyższe niż w ubiegłym roku. Jedynie zbiory słonecznika będą niższe.

W Europie na olej uprawiamy rzepak, słonecznik i zaczynamy uprawiać soję. Powierzchnia zasiewów rzepaku w UE na tegoroczne zbiory wynosi 5,88 miliona hektarów i jest to ok. 10,4% większa powierzchnia niż w ubiegłym roku. Natomiast zbiory nasion rzepaku prognozowane są na 19,6 mln ha, tj. aż o 14,8% wyżej niż w ub.r. To są szacunki ze stycznia br. i wiemy, że na minus mogą je zweryfikować warunki przedwiośnia. Czy te przewidywania dużej produkcji zbiją ceny rzepaku na rynku europejskim? Do szczytu cen z okresu od kwietnia do lipca w ub.r. przekraczających nawet 1000 USD/tonę nie wrócimy. Rynek ustalił obecnie średnią cenę na poziomie ok. 550 euro/t i taka cena ma szansę się utrzymać.

Jak kształtują się ceny rzepaku na rynkach światowych?

Dokładnie rok temu na podobnym webinarium Andrzej Duszejko przedstawiał notowania cen rzepaku w kontraktach z 28 stycznia 2022 r. na luty/marzec (755,5 euro/t) i lipiec/sierpień (615,75 euro/t), po czym przez wojnę w Ukrainie doszło do wzrostów, czego przewidzieć nie było można. W tym roku ceny rzepaku w kontraktach z 27 stycznia br. na luty/marzec wynoszą 544,25 euro/t, a na lipiec/sierpień 539,75 euro/t.

Z powodów certyfikacji i dekarbonizacji olej palmowy nie będzie zbijał cen oleju na rynku europejskim – został wycofany jako komponent biopaliw. Ponadto Unia Europejska i tak produkuje za mało rzepaku i importuje znaczne ilości rzepaku – rocznie do 6 mln t. Zawsze o kontraktowanych cenach roślin oleistych decydują ich zapasy, a te na przednówku są spore. Warto dodać, że od kilku lat dynamicznie rośnie produkcja rzepaku w Australii (obecnie pod zasiewami jest 3,61 mln ha z szacowaną produkcją 7,2 mln t i eksportem ok. 6 mln t), która nie wykorzystuje tych nasion, ale jest ważnym eksporterem rzepaku na rynek unijny. Poziom eksportu australijskiego rzepaku z każdym rokiem pnie się w górę, chociaż nadal głównym światowym eksporterem jest Kanada (obecnie eksportuje ok. 8 mln t). Jeżeli chodzi o import unijny nasion rzepaku, to w okresie styczeń-czerwiec dominuje rzepak z Australii, a w okresie lipiec-grudzień rzepak z Ukrainy (Ukraina to trzeci światowy eksporter rzepaku – sprzedaje na rynki zewnętrzne ponad 3 mln ton nasion).

Ile azotu w rzepaku stosować wiosną?

”Optymalizacja wykorzystania azotu w uprawie rzepaku” to temat wykładu dobrze znanego Czytelnikom TPR eksperta, prof. dr. hab. Witolda Szczepaniaka z Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. Jak mówił ekspert, do kwitnienia rzepak musi wbudować w siebie 160–180 kg azotu (80% całego azotu, jaki pobiera). Nadmiar azotu w glebie od momentu kwitnienia rzepaku nie jest korzystny. Nie ma już efektu plonotwórczego. Wydłuża jedynie zieloność roślin i zieloność łuszczyn obniżając wielkość potencjalnego plonu.

Prelegent zaznaczył, że w nawożeniu wiosennym rzepaku obok ważnego azotu często jest potrzeba wykonania nawożenia uzupełniającego fosforem, potasem, siarką i magnezem (najlepsze są nitrofoski, ale zawierają niestety azot i są ograniczenia) oraz mikroskładnikami. Wymienione makroskładniki należałoby zastosować przed aplikacją azotu.

A ile azotu zastosować wiosną? Jaki nawóz wybrać? Kiedy (termin, podział dawki) i jak – doglebowo, czy nalistnie – zastosować wiosenne nawożenie? Problemy stwarza „Program działań” i nawet po nowelizacji i uelastycznieniu terminów stosowania nie jest to zgodne z dobrą praktyką rolniczą. Niestety, ustalony próg przekroczenia na poziomie średniej temperatury 3°C przez trzy dni uruchamia możliwość stosowania azotu, kiedy wegetacja już ruszyła. Z punktu widzenia efektywnego wykorzystania azotu, to niestety za późno. Zasady stosowania azotu wiosną nie uwzględniają tego, że ten składnik w momencie wznowienia wegetacji powinien przemieścić się z nawozów do strefy nowych przyrostów korzeniowych na głębokość co najmniej kilkunastu centymetrów. To wymaga czasu, ale przede wszystkim odpowiedniej ilości opadu atmosferycznego. Dawka azotu powinna natomiast wynikać z założonego plonu, pod warunkiem, że badamy glebę na zawartość azotu N_-mineralnego.

Jaką wiosenną dawkę azot w rzepaku zaplanować?

Na plon 4,5 t /ha, przy założeniu, że na każdą tonę plonu nasion z plonem ubocznym rzepak pobiera 60 kg N, trzeba 270 kg N/ha. Jak i ile można zaoszczędzić i jaką wiosenną dawkę zaplanować? Poprawiając efektywność azotu śmiało można ten plon uzyskać przy 55 kg N na tonę plonu z plonem ubocznym. To 22,5 kg N oszczędności. W glebie może być 60 do 80 kg N_-mineralnego i o taką porcję pomniejszamy zapotrzebowanie azotu na plon 4,5 t/ha. Od wyliczonego zapotrzebowania odejmujemy jesienną akumulację azotu w rozetach. Akumulacja może wynosić 60–80 kg N/ha, ale nie możemy odliczyć całości. Tyle azotu akumuluje rzepak jesienią, ale ile realnie jest go w roślinie, musimy ocenić po stanie roślin wiosną.

Jeżeli spora ilość biomasy (liści) uległa redukcji, do odliczenia azotu z wyliczonej dawki (azotu z akumulacji jesiennej) możemy uwzględnić ok. 30 kg N/ha. Reasumując i odliczając te wymienione ilości od 270 kg N/ha (oszczędność 22,5 kg N/ha z lepszej efektywności, 80 kg N/ha azotu N_-mineralnego w glebie, 30 kg N/ha z akumulacji jesiennej w rozetach) wyjdzie nam zapotrzebowanie na azot wiosną w ilości 135,5 kg/ha. To racjonalna dawka do zastosowania pod plon 4,5 t/ha i taką ilość powinniśmy zastosować wiosną w jednej lub dwóch dawkach – 2/3 jak najwcześniej w pierwszej dawce i o ile to możliwe, przed ruszeniem wegetacji i 1/3 w drugiej dawce, ale nie później niż na miesiąc przed kwitnieniem rzepaku.

Nawożenie rzepaku siarką jest obowiązkowe 

Jaki nawóz do wiosennego nawożenia rzepaku? Wybudzającą rośliny i przyspieszającą ich regenerację jest forma saletrzana. Dlatego bardzo dobrą formą na start jest saletra amonowa lub RSM. Jeżeli dysponujemy mocznikiem, powinniśmy go zastosować w rzepaku zaraz po saletrze, bo dozwolona forma z inhibitorem ureazy wydłuża jego hydrolizę i przemiany azotu do przyswajalnych form mineralnych.

Nawożenie rzepaku siarką jest obowiązkowe. Jeżeli brakuje siarki, azot nie jest przetwarzany w biomasę. Ile siarki potrzebuje rzepak? Ok. 15 kg S na tonę plonu nasion z plonem ubocznym, a zatem, na plon nasion 4,5 t/ha powinniśmy dostarczyć: 4,5 t/ha x 15 kg S (jednostkowe pobranie na 1 t/ha plonu) x 0,6 (współczynnik korekcyjny dla gleby średniej lub ciężkiej, bogatej w próchnicę z większą podażą siarki) = 40,5 kg S/ha (ok. 100 kg/ha SO₃/ha).

Stosujcie siarkę, bo to się opłaca. Azot jest wtedy lepiej pobierany, ale przede wszystkim lepiej przetwarzany. Ekspert zwrócił uwagę, że w sytuacjach wymagających interwencyjnego nawożenia azotem, mamy możliwość jego dostarczenia przez dolistne dokarmianie roślin. Nie są to duże ilości, ale w dwóch zabiegach możemy zrobić potrzebną korektę. Oczywiście nieodzownym elementem technologii nawożenia rzepaku jest dokarmianie borem, manganem i molibdenem, a przy uprawie na stanowiskach o bardzo wysokim pH także dokarmianie żelazem.

• Studio webinarium i jego uczestnicy od prawej: Artur Kozera z Rapool Polska, prof. dr hab. Witold Szczepaniak – Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, prof. dr hab. Marek Korbas – Instytut Ochrony Roślin – PIB w Poznaniu, Andrzej Duszejko – członek zarządu Rapool Polska i Karol Bujoczek – redaktor naczelny top agrar Polska

Odmiany rzepaku z kilkoma genami odporności i tolerancji

O hodowli rzepaku w poszukiwaniu tolerancji oraz nowych odporności na choroby i szkodniki mówiła na webinarium Jeanne Geissler, Rapo Ring Gmbh. Jak podkreślała, presja ze strony chorób i szkodników rzepaku rośnie, bo rośnie areał uprawy rzepaku. Dlatego coraz ważniejsze są odmiany z podwyższoną odpornością na choroby i takie są z hodowli Rapool.

W 2001 r. pojawiły się w ofercie firmy odmiany z nową odpornością na kiłę kapusty. W 2010 r. wprowadzono odmiany odporne na suchą zgniliznę kapustnych z genem RLM7. W 2016 r. wprowadzono odmiany z nowym genem odporności RLMS. W 2017 r. groźny stał się wirus żółtaczki rzepy i tutaj także w 2017 r. wprowadzono odmiany odporne na tę chorobę wirusową. W konsekwencji potrzeb rolników i możliwości hodowców pojawiły się w 2018 r. odmiany ze wszystkimi cechami wspomnianych odporności oraz z odpornością na pękanie łuszczyn i osypywanie się nasion. W 2020 r. wprowadzono na rynek odmiany z tymi odpornościami do uprawy w technologii Clearfield.

Hodowla odpornościowa rozwija się z wykorzystaniem zupełnie nowych genów z rozszerzoną odpornością na kiłę (CRE1) i suchą zgniliznę kapustnych (LepR1). Obecnie w jednej odmianie możemy mieć cechy odporności na: suchą zgniliznę kapustnych, wirusa żółtaczki rzepy, pękanie łuszczyn i osypywanie, tolerancję na substancje czynne herbicydów (technologia Clearfield) oraz tolerancję na cylindrosporiozę i werticyliozę.

• Prof. dr hab. Witold Szczepaniak jeszcze raz, ale na polach kilka lat temu w Spytkówkach. Najlepiej bowiem przemawia do rolników nauka, ale połączona z praktyką, czyli na polu. Tam można pokazać na żywych roślinach ich niedobory, potrzeby, ocenić potencjał plonowania

Jak radzić sobie z pchełką rzepakową?

A co z odpornością rzepaku na szkodniki? To bardzo trudne, a biorąc pod uwagę klasyczną hodowlę wydaje się niemożliwe uzyskanie odmian odpornych na szkodniki. Pewne możliwości stwarza biotechnologia, a póki co, nie w Europie. Jednak Rapool bada możliwości ograniczenia presji szkodników przez wykorzystanie cech odmian i kosmetyczne zmiany w ich agrotechnice. Bardziej przypomina to poszukiwanie rozwiązań, którymi da się przechytrzyć i zmylić szkodniki, aby ograniczyć poziom wyrządzanych przez nie uszkodzeń i strat. Tolerancja na szkodniki jest poszukiwana. Tak się dzieje np. w przypadku pchełki rzepakowej i są praktyczne wnioski z badań agrotechnicznych odmian Rapool.

Dlaczego tolerancja na pchełkę rzepakową jest głównym tematem badawczym. Wynika to z wycofania zapraw neonikotynoidowych (po czym pchełki rozwijają się od kilku lat bardzo swobodnie i szkodzą) oraz zmian klimatycznych sprzyjających populacji szkodnika. Osobniki dorosłe pchełki są najliczebniejsze na przełomie września i października i tutaj można pozbawić pokarmu przez odpowiednie sterowanie terminem siewu. Im wcześniejszy siew rzepaku, tym dla osobników dorosłych pchełki gorzej. Podobnie działa opóźnienie terminu siewu. Najgorzej jeżeli kiełkowanie i wschody rzepaku zbiegną się w czasie ze szczytową migracją osobników dorosłych pchełki rzepakowej.

Specjalnie nie podaję dat siewu, bo trudno odnieść przydatność badań i obserwacji wykonanych w Niemczech. Warto jednak wyciągać z nich wnioski, śledzić populację pchełek. Należy zwrócić uwagę na inne zagrożenia. Przy wcześniejszych siewach rzepaku rośnie presja suchej zgnilizny kapustnych, wertycyliozy i kiły. Na takie siewy trzeba wybierać odmiany z odpornością na choroby. Przy późniejszych siewach jest obawa, że rośliny gorzej przygotują się do zimy.

• Gość specjalny webinarium, Jeanne Geissler z Rapo Ring Gmbh, mówiła o hodowli rzepaku w poszukiwaniu tolerancji oraz nowych odporności na choroby i szkodniki

Różne projekty badawcze w hodowli rzepaku

A jak wyglądają straty wyrządzane przez larwy pchełek. Z badań wynika prawidłowość, że im wcześniej był rzepak zasiany, tym więcej jest larw na jednej roślinie. Przy wczesnych siewach uszkodzenia przez osobniki dorosłe są niewielkie, ale największe są uszkodzenia wyrządzane przez larwy. Biorąc to pod uwagę, kombinacją wartą rozważenia będzie dość wczesny siew (małe uszkodzenia przez osobniki dorosłe) uzupełniony zabiegiem insektycydowym ograniczającym larwy. Nie wchodząc w szczegóły – najlepsze efekty w ograniczaniu pchełek są opóźnione siewy – najmniejsze uszkodzenia przez osobniki dorosłe i przez larwy. Do takich siewów najlepsze są natomiast odmiany z dużym jesiennym wigorem, o szybkich wschodach, zimotrwałe, tolerujące opóźnione siewy.

Do ograniczania pchełki rzepakowej można równolegle wykorzystać rośliny towarzyszące, uprawiane współrzędowo z rzepakiem. Doskonała jest do tego rzodkiew i gorczyca (maskuje rzepak i jest bardziej atrakcyjna dla pchełek), ale musi być wrażliwa na mróz. Roślina towarzysząca musi wymarznąć i zginąć. Musi być też szybsza od rzepaku i wschodzić jesienią wcześniej. Są różne projekty badacze skupiające się obecnie na jak najlepszym doborze roślin towarzyszących do uprawy z rzepakiem. Doskonałe wstępne rezultaty daje uprawa rzepaku z lnianką, lepsze w ograniczaniu pchełki rzepakowej niż z wykorzystaniem insektycydu.

Oczywiście tolerancji na szkodniki szuka się przez krzyżowanie rzepaku z roślinami pokrewnymi, ale to wymaga czasu i nakładów. Na razie konkretnych obiecujących mieszańców nie ma.

• Hodowcy oczywiście nie poddają się i szukają możliwości pozyskania cech odporności na szkodniki przez krzyżowanie rzepaku z roślinami pokrewnymi. Aktualnie dużym problemem jest w rzepaku pchełka rzepakowa. Z badań Rapool wynika, że można ją lepiej kontrolować przez wcześniejsze siewy ograniczające uszkodzenia powodowane przez owady dorosłe (na zdjęciu wygryzione w liściach otwory) i wykonanie zabiegu insektycydowego na larwy albo też przez celowe opóźnianie siewu

Presja chorób w rzepaku zależy od pogody

Jaka jest prognoza presji chorób w rzepaku wiosną? Zdaniem dr. hab. Marka Korbasa z Instytutu Ochrony Roślin – PIB w Poznaniu, rzepaki są dobrze rozwinięte i w dobrym stanie, jednak przez cały okres jesieni i częściowo zimy panowały korzystne warunki dla rozwoju roślin, ale i chorób roślin. Presja chorób zależy najbardziej od pogody wczesną wiosną, a głównymi zagrożeniami dla rzepaku będą w kolejności: zgnilizna twardzikowa, czerń krzyżowych i na trzecim miejscu sucha zgnilizna kapustnych (bo wiele odmian jest odpornych i potrafimy ograniczać tę groźną chorobę). Groźna jest oczywiście kiła kapusty i wirus żółtaczki rzepy, w mniejszym stopniu groźna jest szara pleśń i mączniak rzekomy.

Opóźniony siew rzepaku nie tnie plonu, ale…

Adaptacja odmian rzepaku do warunków uprawy była tematem wystąpienia Artura Kozery z Rapoolu Polska. Ekspert zapoznał słuchaczy z bardzo ciekawymi doświadczeniami siewu mieszańców rzepaku Rapool w optymalnym (7 września) i opóźnionym terminie siewu (21 września). Badania prowadzone są w woj. wielkopolskim i w latach od 2018 r. do 2022 r. jedynie siew w optymalnym terminie jesienią 2018 r. był wyraźnie bardziej plonotwórczy niż siew opóźniony. W pozostałych latach badań termin siewu nie miał większego wpływu na plonowanie.

Jaki ma to wymiar praktyczny. Jak zaznacza Artur Kozera – jeżeli możemy wysiać rzepak w optymalnym terminie, róbmy to. Ale jeżeli w okresie optymalnego siewu jest zbyt sucho lub zbyt mokro i nie możemy na czas dobrze doprawić gleby, warto zaczekać na optymalne warunki i opóźnić siew do dwóch tygodni. Oczywiście jest tutaj pewne ryzyko, zwłaszcza w północnych rejonach Polski, że siany z opóźnieniem rzepak ma gorsze szanse na dobre przygotowanie się do przetrwania zimy. Srogie zimy są coraz rzadsze, ale się zdarzają i o tym trzeba bezwzględnie pamiętać.

Jak osiągnąć najlepszą efektywność uprawy rzepaku ?

Rapool bada też reakcje plonotwórcze odmian na różne dawki nawożenia wiosennego rzepaku. Są prowadzone na stanowiskach żyznych (również w warunkach woj. wielkopolskiego) z dawkami 100, 150 i 200 kg N/ha. Wnioski? Najlepsza efektywność wykorzystania rzepaku jest przy obniżonej dawce do 100 kg N/ha. Oczywiście dodatkowe 50 kg N/ha jest plonotwórcze, ale nieopłacalne. Przy wiosennym nawożeniu dawką 100 kg/ha uzyskano plon nasion (to średnia dla wszystkich badanych odmian i dwóch terminów siewu) 46,3 q/ha, przy dawce 150 kg N/ha – plon 46,5 q/ha, a przy dawce 200 kg N/ha plon 46,6 q/ha. Ważny jest inny aspekt tego doświadczenia, bowiem przy dawce 100 kg N/ha zawartość tłuszczu w nasionach wynosiła 44,1%, przy dawce 150 kg N/ha – 44%, a przy 200 kg N/ha spadła do 42,7%. Jak widać, jakość technologiczna nasion przy wysokich dawkach azotu spada.

Artur Kozera zachęcał do odwiedzania Dni Pól i zapoznania się z mieszańcami Rapool. Szczególnie polecał odmiany Jurek F1 (odporność RLM7 i TuYV) i Temptation F1 (ta jest doskonała na stanowiska słabsze), które z badanych odmian cechuje najbardziej efektywne wykorzystanie azotu. Ponadto są to odmiany z doskonałym profilem odporności i tolerancji, ale to niejedyne wartościowe odmiany mieszańcowe rzepaku Rapool z pulą nowej genetycznej odporności lub tolerancji na choroby. To np. Crocant F1 (odporność na kiłę oraz na wirusa żółtaczki rzepy) i Duke F1 (odporność RLM7 i na TuYV).

• Z niemieckich doświadczeń wynika, że doskonałym rozwiązaniem ograniczającym pchełkę rzepakową w rzepaku, i to lepiej niż insektycydy, jest jego uprawa z wsiewką lnianki

fot. Marek Kalinowski

Artykuł ukazał się w Tygodniku Poradniku Rolniczym 12/2023 na str. 40. Jeśli chcesz czytać więcej podobnych artykułów, już dziś wykup dostęp do wszystkich treści na TPR: Zamów prenumeratę.