Produkcja żywności bez udziału środków chemii rolnej i spożywczej, bez modyfikacji genetycznych i jednocześnie z troską o dobrostan zwierząt i ochronę bioróżnorodności, to zalety z powodu jakich konsumenci sięgają po produkty pochodzące z gospodarstw ekologicznych. Jednak ich producent musi uzyskać certyfikat poświadczający, że jego gospodarstwo jest ekologiczne. Niestety jego uzyskanie kosztuje sporo wysiłku. Ten przewodnik powinien w jakimś stopniu usprawnić i zrozumieć całą procedurę jego uzyskania.

Jakie są ogólne cele produkcji ekologicznej?

Możliwości jakie daje rolnikom, konsumentom i środowisku produkcja ekologiczna jest wiele. W sposób pośredni i bezpośredni wpływa ona na:

• przyczynianie się do ochrony środowiska i klimatu;
• utrzymywanie długotrwałej żyzności gleby;
• przyczynianie się do wysokiego poziomu różnorodności biologicznej;
• znaczne przyczynianie się do utrzymania nietoksycznego środowiska;
• przyczynianie się do wysokich norm dobrostanu zwierząt oraz – w szczególności – do zaspokajania potrzeb behawioralnych charakterystycznych dla danego gatunku zwierząt;
• zachęcanie do stosowania krótkich łańcuchów dostaw i produkcji lokalnej w różnych obszarach Unii;
• zachęcanie do zachowania ras rzadkich lub lokalnych ras zagrożonych wyginięciem;
• przyczynianie się do rozwoju podaży materiału genetycznego roślin dostosowanego do szczególnych potrzeb i celów rolnictwa ekologicznego;
• przyczynianie się do wysokiego poziomu różnorodności biologicznej, w szczególności poprzez stosowanie zróżnicowanego materiału genetycznego roślin, takiego jak ekologiczny materiał heterogeniczny i odmiany ekologiczne nadające się do produkcji ekologicznej;
• wspieranie rozwoju ekologicznej hodowli roślin, aby przyczyniać się do sprzyjających perspektyw gospodarczych dla sektora ekologicznego.

Czym jest rolnictwo i żywność ekologiczna?

Zarówno rolnictwo ekologiczna jak i żywność ekologiczna, to nie tylko skróty myślowe, ale terminy prawne, zastrzeżone dla systemu produkcji ekologicznej. Jest ona zdefiniowana legislacyjnie na poziomie Unii Europejskiej, podlega obowiązkowej kontroli i certyfikacji oraz uprawnia do znakowania produktów jako ekologiczne, biologiczne i organiczne oraz do znakowania ich tzw. zielonym listkiem, jako logo, takie samo w całej UE.

Rola jednostki certyfikującej gospodarstwa ekologiczne

Jednostki certyfikujące mają za zadanie kontrolę i nadzór nad producentami oraz sam proces przeprowadzenia certyfikacji. Aby móc wykonywać swoje funkcje, muszą one posiadać akredytację nadaną przez Polskie Centrum Akredytacji oraz stosowne upoważnienie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Zakres upoważnienia jednostek uprawnia je do kontroli i certyfikacji z zakresu: ekologiczna uprawa roślin i utrzymanie zwierząt, zbiór ze stanu naturalnego, pszczelarstwo, produkty akwakultury i wodorosty morskie, przetwórstwo produktów ekologicznych oraz produkcja pasz i drożdży, wprowadzanie na rynek produktów ekologicznych, w tym importowanych z państw trzecich.

W naszym kraju zarejestrowanych jest 13 firm certyfikujących, których rejestr i zakres upoważnień znajduje się na stronie internetowej Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Są to:

• Agro Bio Test
• Bioekspert
• PCNB
• PNG
• Ekogwarancja PTRE
• Cobico
• Biocert Małopolska
• TUV Rheinland Polska
• Centrum Jakości Agro Eko
• SGS
• DQS
• Bureau Veritas
• Krajowe Centrum Badań i Certyfikacji „Gwarantowana Jakość”

Jakie są ogólne zasady ekologicznej produkcji roślinnej i zwierzęcej?

Do podstawowych zasad produkcji ekologicznej roślinnej należą zagadnienia wymienione w artykułach 5-9 rozporządzenia:

• Płodozmian – min. 4-letni, w tym uprawa roślin użyźniających glebę, co zwiększy urodzaj i różnorodność biologiczną;
• Używanie własnych nawozów organicznych – obornika, kompostów, nawozów zielonych, unikając nawozów sztucznych;
• Brak herbicydów – czyli chemicznych środków chwastobójczych, zamiast tego odchwaszczanie mechaniczne;
• Ochrona roślin ograniczona ze względu na brak chemicznych środków ochrony roślin, zamiast zwalczania szkodników – zapobieganie im poprzez bioróżnorodność;
• Materiał siewny eko – rozmnażany wegetatywnie, pochodzący z reprodukcji ekologicznej (wyjątkowo można ubiegać się w WIORiN o zgodę na wykorzystanie materiału siewnego konwencjonalnego).

Wśród ogólnych zasad ekologicznej produkcji zwierzęcej wyróżnia się:

• Dobrostan zwierząt;
• Całoroczny dostęp do wybiegów;
• Odpowiednia powierzchnia stanowisk;
• Wypas pastwiskowy latem;
• Dostęp do światła dziennego w budynkach inwentarskich;
• Obfita świeża ściółka;
• Stały dostęp do wody i pasz;
• Własne pasze – zakaz stosowania w nich antybiotyków, hormonów, aminokwasów, konserwantów oraz ograniczenia dotyczące zakupu;
• Opieka weterynaryjna opierająca się na środkach naturalnych i homeopatii, a w przypadku korzystania z leków konwencjonalnych, karencja jest dwukrotnie wydłużona;
• Podaż azotu – do 2DJP/ha, co oznacza do 170 kg azotu/ha/rok.

Co powinny zawierać wniosek i zgłoszenie?

Jak wynika z danych Krajowego Centrum Badań i Certyfikacji „Gwarantowana Jakość” są to:

• podstawę prawną, normy i/lub inne dokumenty normatywne, na zgodność z którymi Producent zwraca się o certyfikację,
• nazwę i/lub imię i nazwisko Producenta, dane osobowe i kontaktowe, adres fizycznej lokalizacji; znaczące aspekty jego procesu i działań oraz wszystkie właściwe prawne zobowiązania,
• oświadczenie Producenta, że informacje zawarte we wniosku i zgłoszeniu zostały wypełnione po uprzednim zapoznaniu się z zasadami produkcji ekologicznej wraz z deklaracją stosowania się do wymienionych zasad,
• wyrób, który ma zostać poddany procesowi certyfikacji,
• ogólne informacje dotyczące Producenta, takie jak działalność Producenta, jego zasoby ludzkie i techniczne,
• informacje dotyczące wszystkich podzlecanych procesów wykorzystywanych przez Producenta, które będą oddziaływać na zgodność z wymaganiami,
• informacje dotyczące przeprowadzenia oceny i działań związanych z nadzorem, takie jak gdzie certyfikowany produkt jest produkowany oraz osoby do kontaktu w tych lokalizacjach.

Przewodnik w uzyskaniu certyfikatu gospodarstwa ekologicznego 

Pierwszy krok: zgłoszenie

Pierwszym krokiem do podjęcia działalności ekologicznej jest wypełnienie wniosku – zgłoszenie podjęcia działalności w zakresie rolnictwa ekologicznego. Druk został opracowany przez jednostkę nadzorującą rolnictwo ekologiczne – Główną Inspekcję Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych.

Drugi krok: konwersja

Podejmując działalność ekologiczną, należy rozpocząć konwersję, czyli przestawienie na system produkcji ekologicznej, co nadzoruje jednostka certyfikująca. W tym czasie rolnik podlega zasadom produkcji ekologicznej, ale nie może wprowadzać na rynek żywności i produktów oznakowanych jako ekologiczne. Konwersja dotyczy posiadanych (oraz nabywanych) działek rolnych, a nie roślin.

Jak długo trwa konwersja? Należy ją rozpocząć 24 miesiące przed siewem roślin, których produkty mogą uzyskać certyfikację (należy pamiętać o różnicy w terminach wysiewu np. zbóż jarych i ozimych) lub 36 miesięcy przed zbiorem produktów z roślin wieloletnich, których produkty mają zostać certyfikowane.

Początkiem konwersji jest data zgłoszenia do systemu kontroli, ale istnieje wyjątek. Jeśli producent może udokumentować, że przez ostatnie 2 lub 3 lata nie używał niedozwolonych środków i złoży odpowiedni wniosek do WIJHAR-S, może uzyskać zgodę na skrócenie konwersji.

W przypadku produkcji zwierzęcej, niezależnie od gatunku, konwersja dotyczy samych zwierząt i trwa 24 miesiące od początku konwersji gospodarstwa rolnego. Zwierzęta, które urodzą się w gospodarstwie ekologicznym, są już zwierzętami ekologicznymi.

Krok trzeci: umowa, opis i opłata

Należy spisać umowę w sprawie kontroli z jednostką certyfikującą, która dostarcza również formularz, w którym opisuje się działalność ekologiczną najlepiej poprzez odpowiedź na pytania zadane w formularzu

Aby firma mogła otrzymać certyfikat eko na swoje produkty, musi zapłacić za kontrolę i certyfikację. Ceny wynoszą zwykle od około 1000 zł do 1500 zł, jednak ustalane są indywidualnie. W przypadku gospodarstw rolnych są one zależne od powierzchni gospodarstwa. A dokładniej: do 5 ha – ok. 800 zł/rok (minimalnie); powyżej 100 ha – ok. 2000 zł/rok (maksymalnie). Można także wnioskować o dofinansowanie tej opłaty w wys. 80%.

Cena za proces certyfikacji obejmuje:

• przyjęcie i weryfikację dokumentacji,
• przeprowadzenie kontroli,
• pobranie próbek do badań i ich zbadanie,
• wystawienie zaświadczenia o wpisaniu do rejestru producentów produktów ekologicznych,
• wydanie decyzji certyfikacyjnej.

Krok czwarty: inspekcja

Następnie w gospodarstwie zjawia się inspektor, który kontroluje i przegląda dokumentację produkcyjną. Tworzony jest protokół z inspekcji z podpisem producenta i inspektora.

Inspekcji podlegają pola, łąki i pastwiska, maszyny, magazyny, budynki inwentarskie, wybiegi, stodoły, warsztaty, garaże itd. Rolnik musi okazać wszystkie grunty i obiekty w swoim gospodarstwie.

Wizji lokalnej podlega dokumentacja, a więc dowody zakupu środków produkcji, w tym nawozy, śor, pasze, a także zezwolenia na zakup konwencjonalnego mat. siewnego i sadzeniowego, zwierząt z chowu konwencjonalnego, nawozy uzupełniające, dowody sprzedaży itd.

Krok piąty: ocena i decyzja

Protokół trafia do biura jednostki certyfikującej, gdzie następuje ocena dokumentacji pokontrolnej i wydawana jest decyzja. Jeśli decyzja jest odmowna, wskazane są ewentualne niezgodności. Jeśli decyzja jest pozytywna, producent uzyskuje certyfikat uprawniający do sprzedaży produktów oznaczonych jako ekologiczne.

Rola dokumentacji. Co trzeba dokumentować?

W rolnictwie ekologicznym niezwykle ważną częścią jest prowadzenie dokładnej dokumentacji. Konieczne jest regularne prowadzenie zapisów, które może sprawiać problem. Niestety, brak dokumentacji jest równy z brakiem uzyskania certyfikacji

Należy pamiętać o tym, że jednostki certyfikacyjne przeprowadzają nie tylko kontrolę wstępną przy nadawaniu certyfikatu, lecz także co najmniej raz do roku kontrolują producenta, aby sprawdzić, czy nadal spełnia on wymagania. Protokół z kontroli to nie fotografia, zrobiona w dniu inspekcji, ale sprawozdanie z działalności producenta. 

W gospodarstwie ekologicznym kontroluje się w zasadzie wszystko (dowody zakupów, paszporty, karty weterynaryjne, zgody na odstępstwa itd.). Równie ważne są rejestry produkcyjne, których prawdziwość potwierdzają ww. dowody zakupu. Jakie rejestry należy prowadzić, jeżeli dotyczą?

• Zakupy środków produkcji rolnej;
• Zakupy materiału siewnego i sadzeniowego;
• Zakupy pasz i dodatków paszowych;
• Magazynowanie;
• Karta pola;
• Działania agrotechniczne;
• Nawożenie;
• Zabiegi ochrony roślin;
• Zbiory płodów rolnych, również roślin paszowych;
• Sprzedaż produktów;
• Inwentaryzacje – stan zapasów produktów i środków produkcji;
• Urodzenia zwierząt;
• Zakupy zwierząt;
• Sprzedaż zwierząt;
• Zabiegi weterynaryjne i pielęgnacyjne;
• Upadki zwierząt;
• Terminy dostępu do pastwisk;
• Plan zagospodarowania obornika;
• Obsada zwierząt i stan średnioroczny.
• Niektóre jednostki dostarczają wzory rejestrów.

Kontrola „od wideł do widelca”

Kontrola odgrywa kluczową rolę w produkcji ekologicznej. Każdy etap produkcji żywności, przetwórstwa, transportu, handlu podlega skrupulatnej kontroli jednostki certyfikującej. Dlatego dokumentacja musi umożliwiać identyfikację od pola, pierwszego ogniwa łańcucha produkcji. W łańcuchu eko producent, przetwórca i handlowiec muszą posiadać certyfikat, bez niego produkt nie jest autentyczny i dostawca jest karany za naruszenie prawa (bardzo wysokie kary).

Jakiej wysokości dopłaty z tytułu produkcji ekologicznej można zyskać?

Dla producentów żywności ekologicznej przysługuje wsparcie finansowe w programie rolnośrodowiskowym z ARiMR. Jesteśmy w trakcie tzw. okresu przejściowego, w trakcie którego m.in. wsparcie będzie kontynuowane wg zasad 2014-2020. Podjęte w tym czasie (czyli po 14 marca 2021 r.) przedsięwzięcia w ramach Rolnictwa ekologicznego PROW 2014-2020 będą realizowane przez 3 lata (wcześniej podjęte zobowiązanie trwało 5 lat).

Stawki płatności wzrosły od 2021r. średnio o ok. 27% i wyglądają następująco:

Pakiet 1. Uprawy rolnicze w okresie konwersji: 1 475 zł/ha

Pakiet 2. Uprawy warzywne w okresie konwersji: 2 249 zł/ha

Pakiet 3. Uprawy zielarskie w okresie konwersji: 1 673 zł/ha

Pakiet 4. Uprawy sadownicze w okresie konwersji

• 4.1.1. Podstawowe uprawy sadownicze w okresie konwersji: 2 591 zł/ha
• 4.1.2. Uprawy jagodowe w okresie konwersji: 2 239 zł/ha
• 4.2. Ekstensywne uprawy sadownicze w okresie konwersji: 1 025 zł/ha

Pakiet 5. Uprawy paszowe na gruntach ornych w okresie konwersji: 1 100 zł/ha

Pakiet 6. Trwałe użytki zielone w okresie konwersji: 631 zł/ha

Pakiet 7. Uprawy rolnicze po okresie konwersji: 1 190 zł/ha

Pakiet 8. Uprawy warzywne po okresie konwersji: 1 446 zł/ha

Pakiet 9. Uprawy zielarskie po okresie konwersji: 1 673 zł/ha

Pakiet 10. Uprawy sadownicze po okresie konwersji

• 10.1.1. Podstawowe uprawy sadownicze po okresie konwersji: 1 756 zł/ha
• 10.1.2. Uprawy jagodowe po okresie konwersji: 1 960 zł/ha
• 10.2. Ekstensywne uprawy sadownicze po okresie konwersji: 1 025 zł/ha

Pakiet 11. Uprawy paszowe na gruntach ornych po okresie konwersji: 764 zł/ha

Pakiet 12. Trwałe użytki zielone po okresie konwersji: 631 zł/ha

Stawki dopłat w okresie konwersji są wyższe ze względu na to, że w tym czasie nie ma możliwości sprzedaży produktów jako ekologiczne, co wiąże się ze spadkiem opłacalności; mimo dobrej jakości produkty nie mają certyfikatu, a co za tym idzie, sprzedawane są jako konwencjonalne.

Dopłaty do produkcji ekologicznej obejmuje degresywność:

• Do 50 ha – 100%;
• 50-100 ha – 75%;
• Pow. 100 ha – 60%.

Oprac. Aneta Lewandowska, Natalia Marciniak-Musiał

Fot. elements.envato.com