Nowe zasady warunkowości do dopłat bezpośrednich 2023

27 lutego 2023 roku Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi skierowało do konsultacji społecznych projekt rozporządzenia, w którym określono normy dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska (DKR, ang. good agricultural and environmental condition of land - GAEC) oraz szczegółowe warunki ich stosowania.

Część z tych norm jest już dobrze znanych jak chociażby zakaz wypalania ściernisk. Niektóre z nich zostały zaostrzone jak chociażby te dotyczące ochrony wód powierzchniowych i zakazu nawożenia w ich pobliżu. Natomiast część z nich budzi wśród rolników duże kontrowersje, jak np. nakaz utrzymywania okrywy ochronnej gleby z okresie zimy na powierzchni  minimum 80% gruntów ornych.

- Normy GAEC bazują na obowiązujących w latach 2015-2022 normach w ramach zasady wzajemnej zgodności oraz na wymogach zazielenienia, które zostały połączone oraz dodatkowo wzmocnione, a razem z wymogami SMR tworzą system warunkowości - przekonują urzędnicy resortu rolnictwa.

Na jakie płatności będzie miała wpływ warunkowość?

Zgodnie z proponowanym rozporządzeniem rolnik otrzyma pełne dopłaty po spełnieniu norm GAEC. Oto jakie płatności będą uzależnione od systemu warunkowości:

• dopłaty bezpośrednie, w tym ekoschematy;
• dopłaty rolno-środowisko-klimatycznych,
• płatności ekologicznr
• premie z tytułu zalesień, zadrzewień lub systemów rolno-leśnych
• dopłaty dla obszarów z ograniczeniami naturalnymi lub innymi szczególnymi ograniczeniami (ONW).

Unijny system warunkowości obejmuje 9 norm GAEC

Warto dodać, że na poziomie Unii Europejskiej określono łącznie aż 9 norm GACE (dobrej kultury rolniczej):

• GAEC 1: Utrzymywanie trwałych użytków zielonych w oparciu o proporcję trwałych użytków zielonych do użytków rolnych;
• GAEC 2: Ochrona terenów podmokłych i torfowisk;
• GAEC 3: Zakaz wypalania ściernisk;
• GAEC 4: Ustanowienie stref buforowych wzdłuż cieków wodnych;
• GAEC 5: Zarządzanie orką przyczyniające się do zmniejszenia ryzyka degradacji i erozji gleby, w tym uwzględnianie nachylenia terenu;
• GAEC 6: Minimalna pokrywa glebowa w najbardziej newralgicznych okresach;
• GAEC 7: Zmianowanie i dywersyfikacja upraw na gruntach ornych;
• GAEC 8: Utrzymanie elementów i obszarów nieprodukcyjnych;
• GAEC 9: Zakaz przekształcania lub zaorywania trwałych użytków zielonych wyznaczonych jako cenne na obszarach Natura 2000.

Poniżej przedstawiamy założenia jakie rząd zaproponował w projekcie rozporządzenia dla poszczególnych norm.

Jakie wymogi będą dotyczyć normy GAEC 1 czyli utrzymywanie TUZ i ich proporcji do użytków rolnych

Pierwszy warunek dotyczące spełnienia normy GAEC 1 dotyczy całego kraju i zakłada, że w porównaniu do 2018 roku (tzw. rok preferencyjny), udział trwałych użytków zielonych (TUZ) w stosunku do całej powierzchni gruntów rolnych nie może się zmniejszyć o więcej niż 5%. 

Jeżeli ten wskaźnik przekroczy pułap 5%, wówczas zakazane będzie przekształcanie TUZ-ów na grunty orne. Co więcej, rolnik, który już dokonał takie przekształcenia TUZ-u w grunty orne będzie musiał przywrócić określony odsetek tych przekształconych trwałych użytków zielonych lub ustanowić inny obszar odpowiadającego temu odsetkowi jako TUZ. Na dodatek rolnik będzie mieć na to czas tylko do końca maja roku następującego po roku złożenia wniosku o przyznanie pomocy, lecz nie później niż do dnia złożenia kolejnego wniosku o płatności.

Warto także zwrócić uwagę, że za TUZ będzie uznany obszar  wykorzystywany do uprawy traw lub innych zielnych roślin pastewnych co najmniej przez 5 kolejnych lat po ponownym przekształceniu lub ustanowieniu bądź – w przypadku obszarów już wykorzystywanych do uprawy traw lub innych zielnych roślin pastewnych – przez liczbę lat pozostającą do osiągnięcia pięciu kolejnych lat.

Pozostałe obowiązki w ramach normy GAEC 1 zostały uregulowane także w ustawie o Planie Strategicznym.

Normy GAEC 2 będą określone później

W projekcie rozporządzenia przedstawionego nie określono zasad dotyczących normy GAEC 2, czyli "Ochrony terenów podmokłych i torfowisk", ponieważ GAEC 2 będzie wdrożona dopiero od 2025 roku i przepisy w jej zakresie zostaną doprecyzowane w późniejszym terminie.

Norma GAEC 3 zakazuje wypalania ściernisk, ale...

Norma GAEC 3 ustanawia zakaz wypalania użytków rolnych .Jednak projekt rozporządzenia dopuszcza wyjątek od tej reguły: "z wyjątkiem punktowego wypalania roślin, części roślin lub resztek pożniwnych ze względów związanych ze zdrowiem roślin".

Punktowe wypalanie można zastosować przykładowo do spalenia na polu łętów ziemniaka. Sposób wdrożenia tej normy nie ulega zmianie w stosunku do zasad obowiązujących w jej zakresie w ramach zasady wzajemnej zgodności.

Zaostrzenie normy GAEC 4 dla ochrony wód powierzchniowych

W proponowanym rozporządzeniu w § 2 określono zasady przestrzegania normy GAEC 4, czyli ustanowienia stref buforowych wzdłuż  cieków wodnych. Zgodnie z normą GAEC 4 rolnik nie będzie mógł stosować pestycydów czy nawozów na użytkach rolnych w odległości wynoszącej co najmniej 3 m od:

• brzegu jezior i pozostałych zbiorników wodnych;
• brzegu cieków naturalnych;
• brzegu rowów , z wyłączeniem rowów o szerokości do 5 m liczonej na wysokości górnej krawędzi brzegu rowu;
• brzegu kanałów;
• ujęć wody, jeżeli nie ustanowiono strefy ochronnej;
• obszarów morskiego pasa nadbrzeżnego.

Główna zmiana w nowej nomie GAEC 4 w porównaniu do dotychczasowych regulacji dotyczy zakazu stosowania wszelkich nawozów, a nie tylko nawozowych w pobliżu wód powierzchniowych. Zakaz ten został rozszerzony także na środki ochrony roślin.

Norma GAEC 5 dotyczy ochrony gleby na stokach o nachyleniu co najmniej 14%

Norma GAEC 5, czyli zarządzanie orką przyczyniające się do zmniejszenia ryzyka degradacji i erozji gleby, w tym uwzględnianie nachylenia terenu, to kolejny przykład zaostrzenia do tej pory obowiązujących przepisów. Do tej porty podobne normy dotyczyły gruntów ornych o nachyleniu powyżej 36,45.

Zgodnie z propozycją przepisów, gruntów ornych na stokach o nachyleniu co najmniej 14% nie można wykorzystywać pod uprawę roślin wymagających utrzymywania redlin wzdłuż stoku. 

Jeżeli na takim stoku uprawiane są rośliny wieloletnie, drzewa owocowe, wówczas należy utrzymywać okrywę roślinną lub ściółkę w międzyrzędziach.

Na tych terenach nie będzie można także utrzymywać ugoru czarnego w okresie od 1 listopada danego roku do 15 lutego kolejnego roku.

- Ma to na celu silniejsze ograniczenie zjawisk erozji gleb oraz (...) transportu składników nawozowych i zanieczyszczenia wód związkami biogennymi, utraty materii organicznej gleb zagrożonych erozją, zamulania dróg, poboczy oraz cieków wodnych - można przeczytać w uzasadnieniu do projektu rozporządzenia.

Kontrowersyjna norma GAEC 6 dotycząca powierzchni okrywy gruntów ornych w zimie

Norma GAEC 6, czyli "Minimalna pokrywa glebowa w najbardziej newralgicznych okresach" budzi wśród rolników największe kontrowersje. Zaproponowanie przepisy rozporządzenia nakazują utrzymywanie w okresie co najmniej od 1 listopada danego roku do 15 lutego kolejnego roku okrywy ochronnej gleby na areale minimum 80% gruntów ornych wchodzących w skład gospodarstwa. Z kolei w przypadku sadów owocowych należy utrzymywać okrywę ochronną gleby w międzyrzędziach.

W jaki sposób rolnik ma zrealizować w praktyce wymogi normy GAEC 6? W uzasadnieniu do projektu rozporządzenia urzędnicy określili, że za okrywę ochronną gleby będą uznane:

• uprawy ozime,
• trawy na gruntach ornych,
• międzyplony ozime,
• pozostawienie ścierniska,
• pokrycie gruntów resztkami pożniwnymi,
• pokrycie ziemi mulczem.

Resort rolnictwa przekonuje, że spełnienie normy GAEC 6 będzie chronić glebę przed erozją i utratą materii organicznej. A to w największym stopniu wpływa na późniejsze plony zbierane z danego pola. Ma to także ograniczyć zanieczyszczanie wód związkami biogennymi.

Norma GAEC 7 określa zasady zmianowanie i dywersyfikacje upraw dla gospodarstw średnich i dużych. Ale nie będzie obowiązywać w 2023 roku

Projekt rozporządzenia bardzo szczegółowo określa wymogi do spełnienia normy GAEC 7, czyli "Zmianowanie i dywersyfikacja upraw na gruntach ornych". Normy te będą musieli spełniać rolnicy, których gospodarstwo rolne składa się z co najmniej 10 ha gruntów ornych.

W takiej sytuacji na powierzchni co najmniej 40% gruntów ornych należy prowadzić inną uprawę w plonie głównym niż w poprzednim roku.

ARiMR uzna także, że obowiązek ten został spełniony jeżeli na danej działce rolnej:

• w uprawę w plonie głównym zostanie wprowadzona wsiewka i utrzymana co najmniej do wysiewu kolejnej uprawy w plonie głównym lub przez co najmniej 8 tygodni od dnia zbioru uprawy w plonie głównym;
• po zbiorze uprawy w plonie głównym zostanie wprowadzony międzyplon ozimy utworzony przez wysiew co najmniej jednego gatunku roślin i tworzący okrywę roślinną co najmniej od 1 listopada danego roku do 15 lutego kolejnego roku;
• po zbiorze uprawy w plonie głównym zostanie wprowadzony międzyplon ścierniskowy w okresie od 1 lipca do 20 sierpnia lub pozostawiony co najmniej do dnia 15 października.

Obowiązek nie dotyczy zarówno małych gospodarstw (do 10 ha gruntów ornych), ale także takich, w których duży udział mają uprawy traw lub innych zielnych roślin pastewnych, uprawy roślin bobowatych lub grunty ugorowane. 

Kolejne zaostrzenie określa, że na powierzchni wszystkich gruntów ornych taka sama uprawa w plonie głównym nie może być uprawiona dłużej niż 3 lata.

- Dywersyfikacja upraw powinna być prowadzona w taki sposób, aby na gruntach ornych były co najmniej 3 różne uprawy, przy czym uprawa zajmująca największą powierzchnię, nie może zajmować więcej niż 65% gruntów ornych, a dwie uprawy zajmujące łącznie największą powierzchnię, nie mogą zajmować więcej niż 90% gruntów ornych - określa projekt rozporządzenia.

W przepisach wprowadzających całe rozporządzenie określono, że norma GAEC 7 ma wejść w życie "dopiero" od 1 stycznia 2024 roku, a zatem nie będzie obowiązywała w 2023 roku. 

Zgodnie z normą GAEC 8 należy aż 4% gruntów ornych przeznaczyć na obszary nieprodukcyjne

Kolejna norma GAEC 8, czyli utrzymanie elementów i obszarów nieprodukcyjnych, również dotyczy wyłącznie gospodarstw, które posiadają co najmniej 10 ha gruntów ornych. Norma GAEC 8 określa, że minimum 4% z nich należy przeznaczyć na obszary lub obiekty nieprodukcyjne. Ten odsetek może spaść do 3%, o ile gospodarstwo przeznacza grunty orne także na międzyplony ścierniskowe, międzyplony ozime, wsiewki w uprawę w plonie głównym lub rośliny bobowate. 

Za obszary lub obiekty nieprodukcyjne ARiMR uzna m.in.:

• grunty ugorowane,
• rowy,
• oczka wodne, inne niż zbiorniki z betonu lub tworzywa sztucznego, o maksymalnej powierzchni wynoszącej 1 ha,
• miedze śródpolne i strefy buforowe,
• żywopłoty,
• pasy zadrzewione,
• zadrzewienia liniowe obejmujące drzewa o średnicy korony nie mniejszej niż 4 m, a odległość między koronami drzew nie przekracza 5 m
• pojedyncze drzewa o średnicy korony nie mniejszej niż 4 m,
• zagajniki śródpolne, 
• pasy gruntów wzdłuż obrzeży lasu.

Jednak w 2023 roku w odniesieniu do normy GAEC 8 i przeznaczenia minimalnego udziału gruntów ornych na obszary nieprodukcyjne, będzie stosowane odstępstwo ze względu na wcześniejsze umożliwienie rolnikom prowadzenie produkcji na gruntach ugorowanych, z wyjątkiem upraw kukurydzy, soi i zagajników o krótkiej rotacji, a możliwa produkcja obejmuje wysiewy roślin ozimych dokonane jesienią 2022 r.

Norma GAEC 9 zakazuje przekształcania TUZ-ów na obszarach Natura 2000

Norma GAEC 9 zakazuje przekształcania i zaorywania trwałych użytków zielonych wyznaczonych jako wrażliwe pod względem środowiskowym, położonych na obszarach Natura 2000. Pod pojęciem zakazu przekształcania rozumie się m.in. zaorywanie, zamianę na inne użytki rolne, zalesianie, zabudowę lub eksploatację torfu i kruszyw.

Kiedy nowe przepisy o warunkowości wejdą w życie?

Projekt rozporządzenie zakłada, że przepisy wprowadzjace nowe normy GAEC wchodzą w życie z 15 marca 2023 r., czyli wraz z rozpoczęciem naboru wniosków na dopłaty bezpośrednie za 2023 rok. Wyjątkiem jest norma GEAC 7, która wejdzie w życie 1 stycznia 2024 roku.

Paweł Mikos