<p>W organizmach wysokoprodukcyjnych loch w laktacji praktycznie zawsze przeważają procesy kataboliczne i następuje uruchamianie rezerw ciała, prowadzące do spadku ich kondycji. Spadek ten jest tym większy, im więcej jest osesków w miocie. Wzrost liczby odchowywanych prosiąt z 10 do 14 skutkuje zwiększeniem łącznej ilości wyprodukowanego mleka aż o 108 kg (z 233 do 341 kg). Aby pokryć wyższe zapotrzebowanie samicy na wytworzenie takiej ilości mleka, konieczne jest zachęcenie loch karmiących do pobrania większej ilości paszy. Ograniczy to spadek masy ciała macior, zwiększy przyrosty masy miotu oraz skróci okres jałowy. Problem polega na tym, że maciory w laktacji nie pobierają takiej ilości paszy, która wynika z potrzeb fizjologicznych, określonych w normach żywienia świń. Dlatego mieszanki na ten czas powinny charakteryzować się stosunkowo wysoką zawartością energii i aminokwasów egzogennych. Surowce wysokobiałkowe muszą być wysoko strawne i smakowite oraz zawierać niewielki udział substancji antyżywieniowych.<br /><br /><strong>Jak jeszcze poprawić żerność loch, nie tylko podczas letnich upałów podpowiada prof. Daniel Korniewicz w artykule "Jak pobudzić apetyt loch" w sierpniowym wydaniu top świnie.</strong></p>

<p>redaktor „top agrar Polska”, zootechnik, specjalistka w zakresie hodowli trzody chlewnej.</p>

authoress

Paulina Janusz-Twardowska

top agrar Polska

stres cieplny trzody

upał w chlewni

woda do picia loch

żywienie loch

Jak pobudzić apetyt loch?

Newsletter Tygodnika

<h3>Jakie znaczenie ma właściwe żywienie świń?</h3>
<p>Właściwe żywienie i postępowanie z lochami w okresie okołoporodowym wpływa na ograniczenie problemów związanych z gorączką poporodową. <strong>W chlewniach, w których nie przestrzega się higieny oraz niewłaściwie żywi maciory, może wystąpić tzw. syndrom bezmleczności (MMA). </strong>Schorzenie to jest przyczyną znacznych strat wynikających z obniżonej mleczności loch oraz zwiększonych upadków prosiąt. Dlatego przez pierwsze trzy doby po porodzie należy koniecznie dwa razy dziennie sprawdzać lochom temperaturę ciała – podwyższona jest pierwszym sygnałem, że może wystąpić zespół MMA. Jest to szczególnie ważne wtedy, kiedy jedynym objawem choroby jest gorączka u maciory i biegunka u prosiąt. Kontrola temperatury lochy daje możliwość odpowiednio wczesnej interwencji.</p>
<p>Maciora z zapaleniem gruczołu mlekowego nie dopuszcza prosiąt do ssania, które po upływie kilkunastu godzin zaczynają słabnąć, ich włos ulega nastroszeniu, obniża się im temperatura ciała, pojawiają się drgawki i prosięta kolejno padają. Przebieg schorzenia może przybrać postać bezobjawową, kiedy jedynymi symptomami są nieznaczne podwyższenie temperatury do 39,8°C, pogorszenie apetytu oraz spadek mleczności u loch. W formie podostrej schorzenie manifestuje się stopniowym rozwojem objawów – temperatura z reguły nie przekracza 40,5°C, występuje obrzęk i stwardnienie części lub całości wymienia.</p>
<p>W ostrej postaci MMA stwierdza się wysoką temperaturę (nawet do 41°C), silny stan zapalny wymienia (lochy leżą na wymieniu i nie pozwalają prosiętom na ssanie), często występują zaparcia i ropne wycieki z dróg rodnych. Ostry przebieg gorączki poporodowej jest przyczyną znacznych strat prosiąt wynikających z braku pokarmu, a w niektórych ciężkich przypadkach może również prowadzić do padnięć u loch.</p>
<div data-article-box=""></div><h3>Po porodzie obserwacja zachowania loch</h3>
<p>Można zapobiegać schorzeniu poprzez <strong>dbanie o czystość w porodówkach,</strong> przestrzeganie systematycznego odkażania pomieszczeń inwentarskich. Konieczne jest przemieszczenie macior prośnych do porodówki możliwie najwcześ­niej przed wyproszeniem, zapewniając im jednocześnie swobodę poruszania się, dostęp do paszy i wody. Bardzo ważnym elementem w profilaktyce MMA jest zachowanie higieny w okresie porodu oraz przy wszelkiego rodzaju interwencjach porodowych.</p>
<p><strong>Lochy powinno się wprowadzać do wymytej i zdezynfekowanej porodówki co najmniej tydzień (a najlepiej 2 tygodnie) przed planowanym wyproszeniem,</strong> gdyż potrzebują czasu na aklimatyzację w nowym środowisku, w tym na wytworzenie odpowiednich przeciw­ciał, które przekażą wraz z siarą nowo narodzonym prosiętom. W ten sposób młode zwierzęta nabiorą odporności biernej, która będzie je chronić, dopóki organizm nie zacznie produkować własnych przeciwciał. Czas przed porodem można też wykorzystać do obniżenia bilansu kationowo-anionowego u macior. W tym celu na 7 dni przed i 3 dni po porodzie wprowadza się zmiany do dawki pokarmowej lochy tak, by w efekcie uzyskać obniżenie pH moczu. Ma to ograniczyć występowanie zapalenia macicy i wymienia oraz bezmleczności. Zapobiegnie też infekcjom dróg moczowych. <strong>Obniżanie bilansu kationowo-anionowego sprzyja wydłużeniu okresu użytkowania loch oraz zwiększeniu ich plenności. </strong>Najprostszym sposobem, aby to uzyskać, jest wymieszanie pół na pół mieszanki paszowej dla lochy karmiącej z jęczmieniem. Lepsze efekty otrzymuje się w przypadku stosowania gotowych komercyjnych dodatków syntetycznych aminokwasów. Ważne jest również regularne zwalczanie pasożytów – wtedy lochy nie są ustawicznie drażnione i zmniejsza się ryzyko przygnieceń prosiąt.</p>
<p><strong>Po wyproszeniu przez pierwsze 2–3 dni należy obserwować zachowanie lochy</strong>, <strong>w tym apetyt i pragnienie, oraz zachęcać ją do wstawania.</strong> Po porodzie trzeba stopniowo zwiększać ilość paszy, by zapewnić coraz większą produkcję mleka. W celu zachęcenia maciory do pobierania mieszanki dobrze jest zadawać ją częściej i w mniejszych porcjach, choć nie zawsze to się udaje ze względu na organizację pracy w chlewni. Zaleca się także, zwłaszcza w cieplejszych porach roku, zalewanie koryt wodą w czasie między odpasami. Niezwykle bowiem ważną kwestią jest pobieranie przez lochę odpowiedniej ilości wody. Dziennie powinna wypijać około 40 litrów. Wraz z rozkarmianiem locha zaczyna produkować coraz więcej mleka, a szczyt laktacji osiąga w 2.–3. tygodniu.</p>
<p><img src="/media/uploads/jak_m%C4%85drze_post%C4%99powa%C4%87_z_lochami.jpg" alt="Gorączka poporodowa objawia się u loch m.in. brakiem apetytu i podwyższoną temperaturą ciała, a skutkuje bezmlecznością i upadkami prosiąt" width="793" height="493" /></p>
<ul>
<li><strong>Gorączka poporodowa objawia się u loch m.in. brakiem apetytu i podwyższoną temperaturą ciała, a skutkuje bezmlecznością i upadkami prosiąt</strong></li>
</ul>
<div data-article-box=""></div><h3>Zwiększanie dawki pokarmowej w trakcie laktacji niezbędne do wyprodukowania odpowiedniej ilości mleka</h3>
<p>Locha w laktacji potrzebuje bardzo dobrze zbilansowanej dawki pokarmowej, która jest niezbędna do wyprodukowania odpowiedniej ilości mleka dla prosiąt. To<strong> ważne ze względu na wzrastające potrzeby osesków.</strong> Im większa będzie produkcja mleka przez lochę, tym lepszy będzie odchów prosiąt. Efektem niedostatecznego pobierania paszy przez lochę, a tym samym składników pokarmowych w okresie karmienia, jest zmniejszona produkcja mleka, niska masa ciała odsadzanych prosiąt, istotne zmniejszenie masy ciała loch i nadmierna utrata rezerw białkowo-tłuszczowych, co skutkuje pogorszeniem wydajności rozpłodowej w kolejnych miotach.</p>
<p><strong>Czynnikiem istotnie wpływającym na ilość pobieranej paszy przez lochy jest temperatura</strong>, która nie powinna przekraczać 22°C. Wzrost temperatury w porodówce do 29°C powoduje u macior karmiących spadek pobrania paszy o 40%, co wpływa na zmniejszenie o około 25% ilości produkowanego mleka. Temperatura w chlewni powyżej 25°C jest zawsze powodem istotnego zmniejszenia masy ciała odsadzanych prosiąt, jak również zwiększonego ubytku masy ciała loch.</p>
<p>W celu zwiększenia ilości pobieranych składników przez lochę, o<strong>prócz częstszego podawania paszy, można zastosować inne rozwiązania,</strong> jak zwiększenie koncentracji składników pokarmowych w mieszance, stosowanie dodatków wpływających na apetyt (zioła, olejki eteryczne, dodatki smakowo-zapachowe), zwiększenie zawartości włókna w okresie ciąży, gdyż lochy prośne żywione mieszanką zawierającą duże ilości włókna pobierają istotnie więcej paszy w okresie laktacji.</p>
<p><strong>Dominika Stancelewska</strong></p>
<p>Zdjęcia: Dominika Stancelewska</p>

redaktorka "Tygodnika Poradnika Rolniczego", ekspertka z zakresu chowu i hodowli trzody chlewnej oraz innych zwierząt gospodarskich

Dominika Stancelewska

Najnowsze artykuły

Tygodnik Poradnik Rolniczy

hodowla świń

hodowla zwierząt

jak postępować z lochami

lochy

maciory

rolnictwo

rolniczy

świnie

syndrom bezmleczności (MMA)

żywienie zwierząt

Jak mądrze postępować z lochami?

<h2>Kukurydza na ziarno</h2>
<p>W ostatnich latach obserwujemy w Polsce wzrost ilości uprawianej i zbieranej na ziarno kukurydzy. Prognozy wskazują, że w tym roku produkcja tego ziarna na cele paszowe może przekroczyć 7 mln ton. Najważniejszym powodem wydaje się opracowanie nowych odmian, dostosowanych do naszego klimatu, dobre plonowanie (nierzadko pow. 100 dt/ha) i wysokie ceny ziarna. Większość uprawianej kukurydzy wykorzystywana jest jako pasza dla zwierząt gospodarskich – głównie mieszanek dla drobiu, ale coraz częściej stosowana jest także w żywieniu świń. Jeżeli porównamy ziarno kukurydzy z pozostałymi zbożami, zwraca uwagę wysoka zawartość tłuszczu, skrobi i cukrów, co przy niskiej zawartości włókna powoduje, że kukurydza jest ziarnem o najwyższej wartości energetycznej. Charakteryzuje się także większą jednorodnością pod względem zawartości składników pokarmowych niż inne zboża.<strong> Czy w takim razie to surowiec bez wad?</strong></p>
<h2>Wysoka wilgotność w czasie zbioru</h2>
<p>W porównaniu z innymi zbożami ma zasadniczą wadę, jest nią relatywnie wysoka zawartość wody w trakcie zbiorów (często 25–30%), predysponująca do szybkiego namnażania się <strong>grzybów </strong>i wytwarzania <strong>mikotoksyn</strong>. Mokre ziarno kukurydzy wymaga natychmiastowego wysuszenia lub zakonserwowania, celem zahamowania dalszego rozwoju grzybów patogennych. Proces suszenia nie może być zbyt intensywny, gdyż nadmierne podniesienie temperatury w jego trakcie prowadzi do spadku strawności aminokwasów oraz do tworzenia się skrobi trudno strawnej. Efektem jest spadek dostępnych dla świń składników pokarmowych i pogorszenie wyników produkcyjnych.</p>
<p>Zanieczyszczenie kukurydzy mikotoksynami następuje najczęściej przed zbiorem w trakcie wegetacji roślin, ale może także nastąpić podczas przechowywania ziarna. Na wzrost lub hamowanie wzrostu grzybów toksynotwórczych wpływa wiele czynników: materiał siewny, środowisko, gospodarka gruntami, przechowywanie i produkcja paszy. Przeciwdziałać temu powinniśmy na wszystkich etapach produkcji zbóż, zaczynając od wyboru odmiany. W przypadku uprawy kukurydzy na ziarno powinien być to kwalifikowany materiał siewny, o wczesnym terminie dojrzewania, dostosowanym do regionu uprawy, charakteryzujący się szybkim wysychaniem ziarna na polu (odmiany typu dent). Preferować powinniśmy <strong>odmiany o dużej odporności na porażenie grzybami.</strong></p>
<p><strong><img src="/media/uploads/mikotoksyny_w_lncuchu_rolniczych.jpg" width="800" height="445" alt="Mikotoksyny w łańcuchu rolniczym (Źródło: Bryden i in., 2011)" /></strong></p>
<div data-article-box=""></div><h2>Wpływ pogody na porażenie grzybami</h2>
<p>Kolejny etap to przebieg pogody i warunki środowiskowe, głównie poziom wilgotności i temperatury. Ważne jest terminowe przeprowadzenie zabiegów agrotechnicznych w trakcie wzrostu zbóż, a zwłaszcza stosowanie na polu oprysków preparatami zapobiegającymi rozwojowi grzybów. Problemem mogą być także uszkodzenia ziarna spowodowane przez owady czy ptaki, stanowiące bramę do rozwoju grzybów toksynotwórczych. Ważny jest również<strong> termin zbioru</strong> pod względem dojrzałości ziarna, w jakiej temperaturze, a zwłaszcza przy jakiej wilgotności następuje. Kolejne czynniki to transport i konserwacja. Ziarno kukurydzy przed magazynowaniem musi zostać szybko dosuszone lub zakonserwowane, a nie pozostawać świeże w pryzmach czy w przyczepach. Na tym etapie warto już wprowadzić monitoring i ziarno skażone kierować np. do biogazowni.</p>
<p>Przechowywanie to kolejny istotny proces. Przed składowaniem ziarna powinniśmy pamiętać, by minimum raz do roku całkowicie opróżnić silos, oczyścić go mechanicznie, a następnie przeprowadzić dezynfekcję. Zabiegi te powinny być przeprowadzone we wszystkich drogach transportu zbóż i pasz. Dalej pamiętać należy o zapewnieniu odpowiedniego przewietrzania ziarna, by nie doszło do wzrostu temperatury i wilgotności.</p>
<div data-article-box=""></div><h2>Wpływ mikotoksyn na zwierzęta</h2>
<p><strong>Wpływ mikotoksyn na organizm zwierząt</strong> zależy od wielu czynników:</p>
<ul>
<li>biodostępność i toksyczność tych wtórnych metabolitów grzybów;</li>
<li>dawka i czas ekspozycji;</li>
<li>gatunek zwierząt, wiek, płeć, genetyka. Najwrażliwsze są prosięta. Ze względu na transfer mikotoksyn poprzez siarę i mleko loch, drugą grupą są lochy karmiące. Z kolei ze względu na wpływ mikotoksyn na rozród, także lochy prośne, a zwłaszcza knury. W przypadku nowo wyprowadzonych linii wysokoprodukcyjnych świń także obserwujemy wyższą wrażliwość na mikotoksyny;</li>
<li>czynnikami nasilającymi negatywny wpływ mikotoksyn na organizm świń są niewłaściwe warunki środowiskowe i zarządzanie fermą;</li>
<li>interakcje z innymi patogenami, np. pasożytami;</li>
<li>synergistyczne działanie z innymi mikotoksynami i endotoksynami.<br /><br /><div data-article-box=""></div></li>
</ul>
<a href="/media/uploads/rys3_dzilanie_mikotoksyn.jpg" target="_blank" rel="noopener"><img src="/media/uploads/rys3_dzilanie_mikotoksyn.jpg" width="283" height="346" alt="Synergistyczne lub addytywne działanie mikotoksyn" /></a>
<div data-article-box=""></div><h2>Co drzemie w kukurydzy?</h2>
<p>Przyjmuje się, że ok. 30–40% pleśni zdolnych jest do produkcji mikotoksyn, a więc nie wszystkie grzyby produkują szkodliwe mikotoksyny. Do tej pory zidentyfikowano ponad 500 mikotoksyn, ale tylko 50 jest stosunkowo dobrze scharakteryzowanych.</p>
<p><a href="/media/uploads/rys_2_klasyfikacja_mikotoksyn.jpg" target="_blank" rel="noopener"><img src="/media/uploads/rys_2_klasyfikacja_mikotoksyn.jpg" width="616" height="286" alt="Klasyfikacja mikotoksyn" /></a></p>
<p><strong>Mikotoksyny możemy podzielić na wytwarzane przez grzyby występujące na roślinach w czasie wegetacji oraz przez tzw. grzyby magazy­nowe. </strong>W efekcie często uzyskujemy podział na mikotoksyny polowe i przechowalnicze. W większości przypadków w naszym klimacie głównym zagrożeniem są mikotoksyny polowe, w tym zwłaszcza fuzariozy.</p>
<p>Najczęściej stwierdzamy skażenie ziarna kukurydzy oraz innych zbóż trichotecenami, w skład których wchodzi ponad 180 związków. Głównym przedstawicielem tej grupy jest <strong>deoksyniwalenol </strong>– inaczej womitoksyna, a w skrócie DON. Często w analizach określamy jednocześnie AcDON, niwalenol (NIV) i fusarium-X (Fus-x). Drugą grupą są trichoteceny grupy A, z których najpowszechniejszą jest toksyna T-2, coraz częściej rozpatrywana wspólnie z jej metabolitem HT-2. Inną bardzo popularną mikotoksyną, występującą zwłaszcza w ziarnie kukurydzy, jest zearalenon (ZEA). Kolejną są fumonizyny, także najczęściej w większej ilości występujące w ziarnie kukurydzy i stąd oddzielne zalecenia europejskie, dotyczące dopuszczalnych ilości tych mikotoksyn w paszach oraz oddzielne w ziarnie kukurydzy i produktach pochodzących z jej przerobu.</p>
<p>Jeśli chodzi o mikotoksyny produkowane głównie przez grzyby przechowalnicze, na pierwszym miejscu wymieniane są <strong>aflatoksyny</strong>, a zwłaszcza aflatoksyna B1. Tylko dla niej obowiązuje norma europejska dopuszczająca maks. ilość 20 ppb. Zazwyczaj w naszym klimacie nie mamy z nią kłopotów i do tej pory prawie jedynym zagrożeniem był import i użycie w paszy poekstrakcyjnej śruty arachidowej. Aktualnie przy zmianach klimatu na południu Europy pojawiają się już znaczące poziomy tej mikotoksyny w ziarnie kukurydzy tam uprawianej. Kolejną jest <strong>ochratoksyna </strong>A (OTA), której znaczące poziomy oznaczamy co pewien czas w pszenicy i pszenżycie, rzadziej w kukurydzy.</p>
<p>Należy podkreślić, że na tle innych gatunków trzoda chlewna jest szczególnie wrażliwa na porażenie pasz mikotoksynami. Dotyczy to szczególnie wspomnianych fumonizyn, zearalenonu, deoksyniwalenolu oraz toksyny T-2.</p>
<p>W Polsce podobnie jak w przypadku innych zbóż najczęściej stwierdzamy skażenie ziarna kukurydzy deoksyniwalenolem, który często traktowany jest także jako mikotoksyna wskaźnikowa, tzn. jeśli występuje skażenie DON, to istnieje duże prawdopodobieństwo skażenia ziarna także innymi mikotoksynami. W przypadku kukurydzy kolejnymi na liście zagrożeń są<strong> toksyna T-2, zearalenon i fumonizyny.</strong></p>
<div data-article-box=""></div><h2>Deoksyniwalenol</h2>
<p>Powoduje u świń spadek pobrania paszy, wyrzucanie jej z koryt, może powodować wymioty nawet u loch (stąd inna nazwa DON to womitoksyna lub toksyna wymiotna). Fakt ten, w połączeniu z ogranicza­niem syntezy białka oraz negatywnym wpływem na układ odpornościowy, powoduje hamowanie roz­woju oocytów i zarodków. Przy wysokich poziomach DON odnotowujemy także krwawienia jelitowe, związane z uszkodzeniem nabłonka jelit, biegunki oraz zmiany skórne. DON pokonuje barierę gruczołu mlekowego i jest pobierany przez prosięta ssące wraz z siarą i mlekiem macior. Z tego względu zaleca się, by w przypadku loch zawartość DON w mieszankach pełnoporcjowych nie przekraczała 500–750 ppb. W mieszankach dla prosiąt odsadzonych dobrze byłoby nie przekraczać zawartości 200 ppb. Przy 500 ppb mogą nastąpić zaburzenia jelitowe, prowadzące do biegunek. W tuczu zazwyczaj spadek pobrania paszy oraz przyrostów odnotowuje się przy zawartości DON powyżej 750 ppb. Zalecenia UE dopuszczają 900 ppb, ale w ziarnie kukurydzy aż 12 tys. ppb w stosunku do 8 tys. ppb dla innych zbóż.</p>
<div data-article-box=""></div><h2>Toksyna T-2</h2>
<p>Cechuje się bardzo dużą toksycznością. Jej negatywny wpływ na organizm świni odnotowujemy już przy przekroczeniu 100 ppb, czyli mcg/kg, podczas gdy w przypadku DON pierwsze negatywne skutki oddziaływania tej toksyny w postaci spadku pobierania paszy odnotowujemy zazwyczaj przy 3-krotnie wyższej dawce (300 ppb). Toksyna T-2 wpływa na zaburzenia pobierania i trawienia paszy. Przy większych poziomach powoduje biegunki, pojawienie się krwi w kale i moczu oraz zapalenie pęcherza moczowego i nerek. Prowadzi do zmian skórnych oraz w jamie gębowej, jak i działa immunosupresyjnie. Toksyna T-2 zaburza także funkcjonowanie jajników. Z tego względu dla loch, tak jak i dla prosiąt, zaleca się nie przekraczać zawartości 100 ppb w mieszankach. Zalecenia oparte na praktycznym skażeniu pasz w Europie mówią o maksymalnej dopuszczalnej zawartości toksyny T-2, wynoszącej 200 ppb w paszy pełnoporcjowej.</p>
<div data-article-box=""></div><h2>Zearalenon (ZEA)</h2>
<p>Powoduje u loszek i loch zaburzenia w gospodarce hormonami estrogennymi. Do typowych objawów toksycznego działania należy zaczerwienienie, obrzęk i stan zapalny zewnętrznych narządów płciowych, tworzenie cyst na ścianie jajowodów, niedorozwój lub zanik ciałka żółtego, zaburzenia cyklu płciowego w postaci nieregularnych rui, ronień, ciąż urojonych i w efekcie niskiego wskaźnika wyprosień. Możemy także zaobserwować wypadanie pochwy i odbytu oraz wzrost występowania bezmleczności poporodowej loch (MMA). Poza tym masa ciała urodzonych prosiąt jest niższa, rosną one wolniej na skutek przenikania tej toksyny do mleka loch.</p>
<p>U prosiąt możemy zaobserwować opuchnięty, zaczerwieniony srom, wypadanie odbytu, rozkroczność, martwicę ogonków i/lub uszu, a także zwiększoną liczbę padnięć. Zaburzenia w rozrodzie występują już przy niskim skażeniu paszy zearalenonem. Zaleca się, by w przypadku prosiąt i loszek zawartość zearalenonu w paszach nie przekraczała 100 ppb. Jednocześnie zalecenia europejskie dopuszczają w ziarnie kukurydzy 3 tys. ppb ZEA, co potwierdza szczególnie częste porażenie tego zboża tą mikotoksyną. W przypadku macior skażenie wynoszące ponad 250 ppb w mieszankach pełnoporcjowych może powodować straty reprodukcyjne. W tuczu niewielki spadek wyników produkcyjnych następuje zazwyczaj przy przekroczeniu 350 lub nawet 700 ppb w mpp. W żywieniu knurów mikotoksyna ta wpływa na wydłużenie procesu spermatogenezy i obniżenie libido.</p>
<div data-article-box=""></div><h2>Fumonizyny</h2>
<p>Spośród nich najczęściej oznaczane są B1, B2 i B3. Mikotoksyny te prowadzą do obrzęku płuc i uszkodzeń nerek. Wykazują działanie neurotoksyczne, hepatotoksyczne i rakotwórcze. Udowodniono także negatywny wpływ fumonizyn na funkcjonowanie układu odpornościowego, co może zmniejszać skuteczność szczepień oraz zmniejszać odporność na zachorowania.</p>
<p>Fumonizyny wpływają na nasilenie stresu oksydacyjnego i zaburzenia w cyklu komówrkowym. Przyjmuje się, że poważny spadek wyników odchowu warchlaków następuje przy zawartościach powyżej 3 tys. ppb, kiedy dochodzi do spadku pobrania paszy, pogorszenia przyrostów, uszkodzeń wątroby i trzustki, jak i zwiększonych padnięć. Z tego względu w UE zaleca się, by zawartość fumonizyny B1 i B2 nie przekraczała 5 tys. ppb w mieszankach pełnoporcjowych dla tuczników.</p>
<div data-article-box=""></div><h2>Kiedy stosować detoksykant?</h2>
<p><strong>Celowe jest użycie detoksykanta, gdy w stadzie występują objawy, mogące wskazywać na mikotoksykozę.</strong> Oczywiście, powinniśmy pobrać próbkę paszy i zlecić stosowne analizy. Kluczowe jest reprezentatywne jej pobranie. Jest to trudne, ze względu na ogniskowe występowanie mikotoksyn. Pamiętajmy, że mikotoksyny nie występują pojedynczo. Wiele z nich oddziałuje synergistycznie lub addytywnie na organizm świni.</p>
<p>Największym wyzwaniem w naszej strefie geograficznej wydaje się deoksyniwalenol. Mikotoksynę tę w niewielkim stopniu możemy "związać" przy zastosowaniu wymienionych surowców. Generalnie w przypadku DON kłopotem jest zazwyczaj wysoki poziom desorbcji. Jednym z proponowanych rozwiązań jest w tym przypadku stosowanie wybranych dodatków (szczepy probiotyczne, enzymy), które prowadzą do przekształacania mikotoksyn w mniej toksyczne lub nietoksyczne związki. Z doświadczeń wynika, że przy skażeniu pasz DON powinniśmy skupić się na procesach prozdrowotnych, wspomagających prawidłowe funkcjonowanie i regenerację wątroby uszkadzanej przez tę i inne mikotoksyny, procesach odpornościowych oraz przeciwdziałaniu stresowi oksydacyjnemu. Temu służą ekstrakty roślinne, naturalne przeciwutleniacze, ściany i produkty fermentacji drożdży oraz wybrane szczepy probiotyczne.</p>
<div data-article-box=""></div><h2>Różne metody detoksykacji</h2>
<p><strong>Poszczególne mikotoksyny różnią się strukturą chemiczną.</strong> Z tego względu nie dla wszystkich mikotoksyn te same metody detoksykacji są skuteczne. Jedyną mikotoksyną, dla której obowiązuje norma europejska jest aflatoksyna B1 i jest szczególnie szybko absorbowana z przewodu pokarmowego do krwiobiegu. Aflatoksyna charakteryzuje się wysoką polarnością i najłatwiej ulega adsorpcji przy użyciu odpowiednich glinokrzemianów. Efektywność wiązania tej mikotoksyny jest w wielu przypadkach wzorcowa w stosunku do innych mikotoksyn.</p>
<p>Strukturą o wysokiej polarności charakteryzują się także ochratoksyny, fumonizyny i toksyna T-2. Relatywnie łatwo możemy je zaadsorbować przy użyciu odpowiednio dobranego glinokrzemianu (np. bentonit, zeolit). Gorzej jest z zearalenonem, choć i w tym przypadku dobór odpowiednich glinokrzemianów, węgli roślinnych i innych związków zapewnia wysoki stopień adsorpcji tej mikotoksyny. Pamiętajmy, że przy dużej liczbie mikotoksyn ważne jest, by detoksykant charakteryzował się zdolnością absorpcji większości z nich.</p>
<p><em>prof. dr hab. inż. Daniel Korniewicz</em></p>

<h2>Kukurydza na ziarno</h2>
<p>W ostatnich latach obserwujemy w Polsce wzrost ilości uprawianej i zbieranej na ziarno kukurydzy. Prognozy wskazują, że w tym roku produkcja tego ziarna na cele paszowe może przekroczyć 7 mln ton. Najważniejszym powodem wydaje się opracowanie nowych odmian, dostosowanych do naszego klimatu, dobre plonowanie (nierzadko pow. 100 dt/ha) i wysokie ceny ziarna. Większość uprawianej kukurydzy wykorzystywana jest jako pasza dla zwierząt gospodarskich – głównie mieszanek dla drobiu, ale coraz częściej stosowana jest także w żywieniu świń. Jeżeli porównamy ziarno kukurydzy z pozostałymi zbożami, zwraca uwagę wysoka zawartość tłuszczu, skrobi i cukrów, co przy niskiej zawartości włókna powoduje, że kukurydza jest ziarnem o najwyższej wartości energetycznej. Charakteryzuje się także większą jednorodnością pod względem zawartości składników pokarmowych niż inne zboża.<strong> Czy w takim razie to surowiec bez wad?</strong></p>
<h2>Wysoka wilgotność w czasie zbioru</h2>
<p>W porównaniu z innymi zbożami ma zasadniczą wadę, jest nią relatywnie wysoka zawartość wody w trakcie zbiorów (często 25–30%), predysponująca do szybkiego namnażania się <strong>grzybów </strong>i wytwarzania <strong>mikotoksyn</strong>. Mokre ziarno kukurydzy wymaga natychmiastowego wysuszenia lub zakonserwowania, celem zahamowania dalszego rozwoju grzybów patogennych. Proces suszenia nie może być zbyt intensywny, gdyż nadmierne podniesienie temperatury w jego trakcie prowadzi do spadku strawności aminokwasów oraz do tworzenia się skrobi trudno strawnej. Efektem jest spadek dostępnych dla świń składników pokarmowych i pogorszenie wyników produkcyjnych.</p>
<p>Zanieczyszczenie kukurydzy mikotoksynami następuje najczęściej przed zbiorem w trakcie wegetacji roślin, ale może także nastąpić podczas przechowywania ziarna. Na wzrost lub hamowanie wzrostu grzybów toksynotwórczych wpływa wiele czynników: materiał siewny, środowisko, gospodarka gruntami, przechowywanie i produkcja paszy. Przeciwdziałać temu powinniśmy na wszystkich etapach produkcji zbóż, zaczynając od wyboru odmiany. W przypadku uprawy kukurydzy na ziarno powinien być to kwalifikowany materiał siewny, o wczesnym terminie dojrzewania, dostosowanym do regionu uprawy, charakteryzujący się szybkim wysychaniem ziarna na polu (odmiany typu dent). Preferować powinniśmy <strong>odmiany o dużej odporności na porażenie grzybami.</strong></p>
<p><strong><img src="/media/uploads/mikotoksyny_w_lncuchu_rolniczych.jpg" alt="Mikotoksyny w łańcuchu rolniczym (Źródło: Bryden i in., 2011)" width="800" height="445" /></strong></p>
<h2>Wpływ pogody na porażenie grzybami</h2>
<p>Kolejny etap to przebieg pogody i warunki środowiskowe, głównie poziom wilgotności i temperatury. Ważne jest terminowe przeprowadzenie zabiegów agrotechnicznych w trakcie wzrostu zbóż, a zwłaszcza stosowanie na polu oprysków preparatami zapobiegającymi rozwojowi grzybów. Problemem mogą być także uszkodzenia ziarna spowodowane przez owady czy ptaki, stanowiące bramę do rozwoju grzybów toksynotwórczych. </p>

<p>redaktor „top agrar Polska”, zootechnik, specjalistka w zakresie hodowli trzody chlewnej.</p>

Anna Kurek

codzienny

top świnie 10/2023

top świnie

grzyby w kukurydzy

kukurydza

kukurydza na ziarno

mikotoksyny

mikotoksyny w kukurydzy

mikotoksyny w paszach

mykotoksyny

ziarno kukurydzy

ziarno paszowe

(Nie)bezpieczna kukurydza: jak przeciwdziałać skażeniu ziarna grzybami?

<p>Zmniejszające się zasoby wody na Ziemi to problem całego świata. Dotyczy on wszystkich dziedzin życia. W rolnictwie opady atmosferyczne są kluczowym elementem w uprawie wszystkich roślin. Każdy rok pod tym względem jest nieco inny, choć ostatnie lata są bardzo do siebie podobne. Dotyczy to zarówno opadów deszczu, jak i śniegu. Tendencja spadkowa powyższych zjawisk dotyczy obszaru całego naszego kraju. Zmiany hydrologiczne związane są z globalnym ociepleniem klimatu i nie są jednorodne dla wszystkich województw. Różnice pomiędzy sumą opadów w danym rejonie, województwie czy nawet powiecie są bardzo różne w ciągu jednego roku i zmienne w porównaniu z latami poprzednimi.</p>
<p>Doskonale obrazują to mapy, opracowywane przez <strong>Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowego Instytutu Badawczego</strong>, dotyczące KBW. <strong>Klimatyczny bilans wodny</strong> jest różnicą pomiędzy przychodami wody (w postaci opadów), a stratami w procesie parowania w danym okresie, wyrażone w mm.</p>
<p>Mapy te przedstawiają wystąpienie suszy rolniczej w zależności od rodzaju gleby w trzecim okresie raportowania (11 kwietnia do 10 czerwca) w latach 2021–2023.</p>
<div data-article-box=""></div><h2>Deficyt wody w Polsce</h2>
<p>Tegoroczny <strong>raport IUNG – PIB</strong> opracowany na podstawie KBW dla wszystkich gmin Polski oraz na podstawie kategorii gleb określił aktualny stan zagrożenia suszą rolniczą. Średnia wartość KBW tegoroczna w tym okresie była ujemna i oznaczała deficyt wody dla roślin uprawnych, dla całego kraju większy niż w latach poprzednich.</p>
<p>Deficyt wody wzrastał. Od początku lipca, kiedy to zaczęły się żniwa jęczmienne, wydawało się, że tegoroczne zbiory w większości kraju zakończą się jeszcze w tym samym miesiącu. Niestety, aura zaczęła płatać figle i deszcz padający od połowy tego miesiąca nie pozwolił na kontynuację żniw. W części kraju rzepak koszony był nawet po 12 sierpnia. Zbiory pozostałych zbóż w niektórych rejonach trwały do końca sierpnia, a nawet i we wrześniu.<br /><br /><div data-article-box=""></div></p>
<figure class="image"><img src="/media/uploads/rys.1.mapa_kbw_15.06.2021_r.-min.jpg" width="800" height="800" alt="Rys. 1. mapa KBW 15.06.2021 r." />
<figcaption><strong>Rys. 1. mapa KBW 15.06.2021 r.</strong></figcaption>
</figure>
<p></p>
<figure class="image"><img src="/media/uploads/rys.2.mapa_kbw_13.06.2022_r-min.jpg" width="800" height="800" alt="Rys. 2. mapa KBW 13.06.2022 r." />
<figcaption><strong>Rys. 2. mapa KBW 13.06.2022 r.</strong></figcaption>
</figure>
<p></p>
<figure class="image"><img src="/media/uploads/rys.3.mapa_kbw_14.06.2023_r-min.jpg" width="800" height="800" alt="Rys. 3. Mapa KBW 14.06.2023 r." />
<figcaption><strong>Rys. 3. Mapa KBW 14.06.2023 r.</strong></figcaption>
</figure>
<p></p>
<figure class="image"><img src="/media/uploads/rys.4.mapa_kbw_18.08.2023_r-min.jpg" width="800" height="800" alt="Rys. 4. Mapa KBW 18.08.2023 r." />
<figcaption><strong>Rys. 4. Mapa KBW 18.08.2023 r.</strong></figcaption>
</figure>
<p><br />W związku z tym wg IUNG – PIB (z 18.08.2023 r.) sytuacja zagrożenia suszą zmniejszyła się w stosunku do poprzedniego okresu (mapa 4.). Choć deficyt wody dla roślin uprawnych nadal występuje w całym kraju, to <strong>skutki deszczów padających w okresie żniw odczuwalne będą cały rok.</strong></p>
<div data-article-box=""></div><h2>Gorsza jakość zbiorów zbóż</h2>
<p>Na jakość zbiorów zbóż wpływa wiele czynników. Jeden z nich to <strong>agrotechnika</strong>, obejmująca uprawę, nawożenie, siew, dobór odmian i wszystkie inne zabiegi <strong>fungicydowe</strong>. Znaczenie tych ostatnich wzrasta z roku na rok. Przetwórstwo spożywcze i paszowe zwraca jeszcze większą uwagę, kontrolując jakość zbóż również na podstawie zawartości <strong>mikotoksyn</strong>. Kolejnym czynnikiem niezależnym są warunki pogodowe w całym okresie wzrostu, ale przede wszystkim w czasie dojrzewania upraw i ich zbiorów. Duża ilość opadów w tym okresie znacząco obniża jakość zbóż oraz zwiększa zawartość grzybów i mikotoksyn. W przemyśle paszowym jakość uzyskiwanego surowca określa się na podstawie diagnostyki laboratoryjnej.</p>
<p><a href="/media/uploads/tab1_bialko_ogolne_w_zbozach-min.png" target="_blank" rel="noopener"><img src="/media/uploads/tab1_bialko_ogolne_w_zbozach-min.png" width="279" height="136" alt="tab. 1. Białko ogólne w zbożach" /></a></p>
<p>Obejmuje ona ocenę organoleptyczną (swoistość zapachu, obecność szkodników), a także określa się podstawowe parametry: wilgotność, białko ogólne, włókno surowe, popiół, tłuszcz i skrobię.</p>
<p><a href="/media/uploads/tab2_wlokno_surowe_w_zbozach-min.png" target="_blank" rel="noopener"><img src="/media/uploads/tab2_wlokno_surowe_w_zbozach-min.png" width="275" height="138" alt="tab. 2. Włókno sur. w zbożach" /></a></p>
<p>W przemyśle spożywczym w zbożach konsumpcyjnych dodatkowo oceniana jest gęstość, tzw. liczba opadania i zawartość glutenu. Tegoroczna mokra i deszczowa aura w czasie zbiorów w części kraju sprzyjała także wyleganiu zbóż. Źdźbła pod wpływem wiatru, ulewnego deszczu bądź gradu pochylają się, łamią i przewracają, co powoduje obniżone plony, mniejszą zawartość składników pokarmowych i tzw. porastanie. Tym samym utrudnia to zbiór i zwiększa wilgotność pozyskanego materiału.</p>
<p><a href="/media/uploads/tab3_analizy_pszenicy_2023_r-min.png" target="_blank" rel="noopener"><img src="/media/uploads/tab3_analizy_pszenicy_2023_r-min.png" width="277" height="247" alt="tab. 3. Analizy pszenicy 2023 r. (lab. WP Lira)" /></a></p>
<div data-article-box=""></div><h2>Wysoka wilgotność zboża</h2>
<p>Wilgotność zbóż to jeden z najważniejszych parametrów branych pod uwagę przy określaniu jakości i przydatności danego materiału na paszę. Powyżej 14,5% klasyfikuje ziarno jako materiał nienadający się do magazynowania. Taka zawartość wody wywołuje zmiany biochemiczne i mikrobiologiczne, ograniczając czas bezpiecznego składowania. W wyniku wysokiej temperatury i wilgotności rozwijają się również <strong>tzw. grzyby magazynowe.</strong></p>
<p>Bardzo niekorzystnym zjawiskiem jest porastanie, czyli kiełkowanie ziarna jeszcze w kłosach przed i/lub po zbiorze, w czasie przechowywania. Początkowo porastanie ma charakter utajony i nie można wówczas zaobserwować zmian morfologicznych w ziarniakach, a badania danej partii mogą nie wskazywać na zachodzące już procesy biochemiczne. Utajony proces porastania jest bardziej niekorzystny, gdyż często producenci nie zauważają tego zjawiska, a ono dyskwalifikuje daną partię jako materiał siewny, konsumpcyjny i w rzeczywistości również paszowy. Rozwój zarodka powoduje zużycie części zapasów energetycznych zmagazynowanych w ziarnie, czyli skrobi. Spada przez to jej zawartość, a dana partia zboża jest mniej wartościowa. Dotyczy to szczególnie wartości energetycznej. Proces porastania zmniejsza także poziom białka w ziarnach o ok. 0,5–0,8%, najczęściej przy jednoczesnym wzroście zawartości włókna surowego.</p>
<div data-article-box=""></div><h2>Tegoroczne analizy paszy</h2>
<p>Producenci zbóż i jednocześnie hodowcy zwierząt deklarują, że wysokość plonów nie odbiegała od ubiegłorocznych, a nawet niejednokrotnie była wyższa. Pomimo to ich jakość spadła. Potwierdzają to wyniki analiz wykonane w laboratorium paszowym WP Lira. Ocenionych i porównanych zostało ponad 1000 próbek, głównie z terenu Wielkopolski. Analizowane zboża paszowe to pszenica, jęczmień, żyto i pszenżyto na przestrzeni trzech ostatnich lat.</p>
<p>Podstawowe parametry określane w zbożach paszowych ocenianych na przestrzeni lat zależne są od warunków pogodowych przez cały rok. Susza, wymarzanie, podtopienia, gradobicia czy ulewne deszcze to tylko niektóre przeciwności losu, warunkujące dobre ilościowe i jakościowe zbiory. Ważnym elementem w agrotechnice jest właściwe nawożenie. Odpowiednie dawki azotu minimalizują straty związane z obniżaniem poziomu białka w zbożach.</p>
<p>Analizy pszenicy zebranej przed deszczami i po deszczach ewidentnie potwierdzają spadek jej jakości. Próbki pochodziły z mniej więcej tych samych areałów, były tej samej odmiany i identycznie nawożone (tab. 3.)</p>
<figure class="image"><a href="/media/uploads/rys.1.badanie_pszenicy_w_porownaniu_z_zaleceniami_zywieniowymi_ifizz_met.nir_lab.wp_lira-min.png" target="_blank" rel="noopener"><img src="/media/uploads/rys.1.badanie_pszenicy_w_porownaniu_z_zaleceniami_zywieniowymi_ifizz_met.nir_lab.wp_lira-min.png" width="611" height="392" alt="rys. 1. Badanie pszenicy* w porównaniu z zaleceniami żywieniowymi IFiŻZ (*met. NIR, lab. WP Lira)" /></a>
<figcaption><em>Badanie pszenicy* w porównaniu z zaleceniami żywieniowymi IFiŻZ (*met. NIR, lab. WP Lira)</em></figcaption>
</figure>
<p>Na rysunku 1. prezentujemy analizy pszenicy wykonane w laboratorium WP Lira, met. NIR, wyniki brutto/g/kg w latach 2012–2020 w porównaniu z zaleceniami żywieniowymi IFiŻZ "Zalecenia żywieniowe i wartość pokarmowa pasz dla świń"</p>
<div data-article-box=""></div><h2>Prawidłowy bilans pasz</h2>
<p><strong>Niższa jakość zbóż w praktyce oznacza straty ekonomiczne.</strong> Nieprawidłowy bilans energetyczny i białkowy w paszach dla zwierząt wiąże się z brakiem przyrostów i pogorszeniem stanu zdrowotnego. W konsekwencji prowadzi to do często niepoliczalnych strat. Aby temu zapobiec, należy pamiętać o monitorowaniu poszczególnych partii zboża w każdym gospodarstwie, w mieszalni pasz lub w magazynie, gdzie są one produkowane. W razie konieczności należy korygować dawki, uzupełniając poziomy białka, energii czy włókna.</p>
<p>Zakładając<strong> niższe parametry białka we wszystkich zbożach średnio o 0,6% i niższą wartość energetyczną</strong>, koszt prawidłowego bilansu takiej dawki to ok. 20–30 zł więcej do jednej tony paszy, w zależności od grupy żywieniowej. Wzrost kosztów mieszanki paszowej dla tuczników o ok. 20 zł to średnia równowartość zwiększenia o 10 kg śruty sojowej i dodatkowo jednego litra oleju do każdej tony.</p>
<div data-article-box=""></div><h2>Niebezpieczne mikotoksyny</h2>
<p><strong>Większy problem stanowią zboża skażone mikotoksynami</strong>. Aby mieć świadomość, z jakiego rodzaju i z jakim poziomem toksyn mamy do czynienia, bezwzględnie należałoby wykonać badania w tym kierunku. Niestety, często wiąże się to z kosztami rzędu kilkuset złotych. W związku z tym zaleca się profilaktyczne stosowanie preparatów wiążących toksyny w organizmie, bez względu na to, w jakiej grupie technologicznej skarmiana jest dana partia. Najlepiej jest wybrać dodatki z najwyższej półki. W tym przypadku każdy dodatkowy koszt do tony paszy zaowocuje brakiem lub zmniejszeniem problemów.</p>
<p><strong>Surowce złej jakości należy wycofać z żywienia,</strong> przede wszystkim stada podstawowego, młodzieży hodowlanej i prosiąt. Skutki zatrucia mikotoksynami zauważalne są najczęściej natychmiast po zastosowaniu, ale mogą być zauważone dopiero po jakimś czasie, zwiększając tym samym straty ekonomiczne.</p>
<p>Tegoroczne zbiory to również ogromne straty dla producentów zbóż konsumpcyjnych. Surowiec niespełniający parametrów zostanie przeznaczony na paszę, a to wiąże się ze stratami. <strong>Różnica w cenie waha się od 40 do nawet 150 zł/t</strong>.</p>
<p><em>Grażyna Rakowska</em></p>
<p><em>fot. Sierszeńska, Canva</em></p>

<p>Zmniejszające się zasoby wody na Ziemi to problem całego świata. Dotyczy on wszystkich dziedzin życia. W rolnictwie opady atmosferyczne są kluczowym elementem w uprawie wszystkich roślin. Każdy rok pod tym względem jest nieco inny, choć ostatnie lata są bardzo do siebie podobne. Dotyczy to zarówno opadów deszczu, jak i śniegu. Tendencja spadkowa powyższych zjawisk dotyczy obszaru całego naszego kraju. Zmiany hydrologiczne związane są z globalnym ociepleniem klimatu i nie są jednorodne dla wszystkich województw. Różnice pomiędzy sumą opadów w danym rejonie, województwie czy nawet powiecie są bardzo różne w ciągu jednego roku i zmienne w porównaniu z latami poprzednimi.</p>
<p>Doskonale obrazują to mapy, opracowywane przez <strong>Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowego Instytutu Badawczego</strong>, dotyczące KBW. <strong>Klimatyczny bilans wodny</strong> jest różnicą pomiędzy przychodami wody (w postaci opadów), a stratami w procesie parowania w danym okresie, wyrażone w mm.</p>
<p>Mapy te przedstawiają wystąpienie suszy rolniczej w zależności od rodzaju gleby w trzecim okresie raportowania (11 kwietnia do 10 czerwca) w latach 2021–2023.</p>
<h2>Deficyt wody w Polsce</h2>
<p>Tegoroczny <strong>raport IUNG – PIB</strong> opracowany na podstawie KBW dla wszystkich gmin Polski oraz na podstawie kategorii gleb określił aktualny stan zagrożenia suszą rolniczą. Średnia wartość KBW tegoroczna w tym okresie była ujemna i oznaczała deficyt wody dla roślin uprawnych, dla całego kraju większy niż w latach poprzednich.</p>
<p>Deficyt wody wzrastał. Od początku lipca, kiedy to zaczęły się żniwa jęczmienne, wydawało się, że tegoroczne zbiory w większości kraju zakończą się jeszcze w tym samym miesiącu. Niestety, aura zaczęła płatać figle i deszcz padający od połowy tego miesiąca nie pozwolił na kontynuację żniw. W części kraju rzepak koszony był nawet po 12 sierpnia. Zbiory pozostałych zbóż w niektórych rejonach trwały do końca sierpnia, a nawet i we wrześniu.<br /><br /></p>
<figure class="image"><img src="/media/uploads/rys.1.mapa_kbw_15.06.2021_r.-min.jpg" alt="Rys. 1. mapa KBW 15.06.2021 r." width="800" height="800" />
<figcaption><strong>Rys. 1. mapa KBW 15.06.2021 r.</strong></figcaption>
</figure>
<p> </p>
<figure class="image"><img src="/media/uploads/rys.2.mapa_kbw_13.06.2022_r-min.jpg" alt="Rys. 2. mapa KBW 13.06.2022 r." width="800" height="800" />
<figcaption><strong>Rys. 2. mapa KBW 13.06.2022 r.</strong></figcaption>
</figure>
<p> </p>
<figure class="image"><img src="/media/uploads/rys.3.mapa_kbw_14.06.2023_r-min.jpg" alt="Rys. 3. Mapa KBW 14.06.2023 r." width="800" height="800" />
<figcaption><strong>Rys. 3. Mapa KBW 14.06.2023 r.</strong></figcaption>
</figure>
<p> </p>

Jak pobudzić apetyt loch?

Locha, która wykarmiła piękny miot, z porodówki wychodzi wychudzona? To konsekwencja wysokiej mleczności i zbyt małego pobrania paszy. Jak poradzić sobie z tym problemem?