Zmniejszające się zasoby wody na Ziemi to problem całego świata. Dotyczy on wszystkich dziedzin życia. W rolnictwie opady atmosferyczne są kluczowym elementem w uprawie wszystkich roślin. Każdy rok pod tym względem jest nieco inny, choć ostatnie lata są bardzo do siebie podobne. Dotyczy to zarówno opadów deszczu, jak i śniegu. Tendencja spadkowa powyższych zjawisk dotyczy obszaru całego naszego kraju. Zmiany hydrologiczne związane są z globalnym ociepleniem klimatu i nie są jednorodne dla wszystkich województw. Różnice pomiędzy sumą opadów w danym rejonie, województwie czy nawet powiecie są bardzo różne w ciągu jednego roku i zmienne w porównaniu z latami poprzednimi.

Doskonale obrazują to mapy, opracowywane przez Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowego Instytutu Badawczego, dotyczące KBW. Klimatyczny bilans wodny jest różnicą pomiędzy przychodami wody (w postaci opadów), a stratami w procesie parowania w danym okresie, wyrażone w mm.

Mapy te przedstawiają wystąpienie suszy rolniczej w zależności od rodzaju gleby w trzecim okresie raportowania (11 kwietnia do 10 czerwca) w latach 2021–2023.

Deficyt wody w Polsce

Tegoroczny raport IUNG – PIB opracowany na podstawie KBW dla wszystkich gmin Polski oraz na podstawie kategorii gleb określił aktualny stan zagrożenia suszą rolniczą. Średnia wartość KBW tegoroczna w tym okresie była ujemna i oznaczała deficyt wody dla roślin uprawnych, dla całego kraju większy niż w latach poprzednich.

Deficyt wody wzrastał. Od początku lipca, kiedy to zaczęły się żniwa jęczmienne, wydawało się, że tegoroczne zbiory w większości kraju zakończą się jeszcze w tym samym miesiącu. Niestety, aura zaczęła płatać figle i deszcz padający od połowy tego miesiąca nie pozwolił na kontynuację żniw. W części kraju rzepak koszony był nawet po 12 sierpnia. Zbiory pozostałych zbóż w niektórych rejonach trwały do końca sierpnia, a nawet i we wrześniu.

W związku z tym wg IUNG – PIB (z 18.08.2023 r.) sytuacja zagrożenia suszą zmniejszyła się w stosunku do poprzedniego okresu (mapa 4.). Choć deficyt wody dla roślin uprawnych nadal występuje w całym kraju, to skutki deszczów padających w okresie żniw odczuwalne będą cały rok.

Gorsza jakość zbiorów zbóż

Na jakość zbiorów zbóż wpływa wiele czynników. Jeden z nich to agrotechnika, obejmująca uprawę, nawożenie, siew, dobór odmian i wszystkie inne zabiegi fungicydowe. Znaczenie tych ostatnich wzrasta z roku na rok. Przetwórstwo spożywcze i paszowe zwraca jeszcze większą uwagę, kontrolując jakość zbóż również na podstawie zawartości mikotoksyn. Kolejnym czynnikiem niezależnym są warunki pogodowe w całym okresie wzrostu, ale przede wszystkim w czasie dojrzewania upraw i ich zbiorów. Duża ilość opadów w tym okresie znacząco obniża jakość zbóż oraz zwiększa zawartość grzybów i mikotoksyn. W przemyśle paszowym jakość uzyskiwanego surowca określa się na podstawie diagnostyki laboratoryjnej.

Obejmuje ona ocenę organoleptyczną (swoistość zapachu, obecność szkodników), a także określa się podstawowe parametry: wilgotność, białko ogólne, włókno surowe, popiół, tłuszcz i skrobię.

W przemyśle spożywczym w zbożach konsumpcyjnych dodatkowo oceniana jest gęstość, tzw. liczba opadania i zawartość glutenu. Tegoroczna mokra i deszczowa aura w czasie zbiorów w części kraju sprzyjała także wyleganiu zbóż. Źdźbła pod wpływem wiatru, ulewnego deszczu bądź gradu pochylają się, łamią i przewracają, co powoduje obniżone plony, mniejszą zawartość składników pokarmowych i tzw. porastanie. Tym samym utrudnia to zbiór i zwiększa wilgotność pozyskanego materiału.

Wysoka wilgotność zboża

Wilgotność zbóż to jeden z najważniejszych parametrów branych pod uwagę przy określaniu jakości i przydatności danego materiału na paszę. Powyżej 14,5% klasyfikuje ziarno jako materiał nienadający się do magazynowania. Taka zawartość wody wywołuje zmiany biochemiczne i mikrobiologiczne, ograniczając czas bezpiecznego składowania. W wyniku wysokiej temperatury i wilgotności rozwijają się również tzw. grzyby magazynowe.

Bardzo niekorzystnym zjawiskiem jest porastanie, czyli kiełkowanie ziarna jeszcze w kłosach przed i/lub po zbiorze, w czasie przechowywania. Początkowo porastanie ma charakter utajony i nie można wówczas zaobserwować zmian morfologicznych w ziarniakach, a badania danej partii mogą nie wskazywać na zachodzące już procesy biochemiczne. Utajony proces porastania jest bardziej niekorzystny, gdyż często producenci nie zauważają tego zjawiska, a ono dyskwalifikuje daną partię jako materiał siewny, konsumpcyjny i w rzeczywistości również paszowy. Rozwój zarodka powoduje zużycie części zapasów energetycznych zmagazynowanych w ziarnie, czyli skrobi. Spada przez to jej zawartość, a dana partia zboża jest mniej wartościowa. Dotyczy to szczególnie wartości energetycznej. Proces porastania zmniejsza także poziom białka w ziarnach o ok. 0,5–0,8%, najczęściej przy jednoczesnym wzroście zawartości włókna surowego.

Tegoroczne analizy paszy

Producenci zbóż i jednocześnie hodowcy zwierząt deklarują, że wysokość plonów nie odbiegała od ubiegłorocznych, a nawet niejednokrotnie była wyższa. Pomimo to ich jakość spadła. Potwierdzają to wyniki analiz wykonane w laboratorium paszowym WP Lira. Ocenionych i porównanych zostało ponad 1000 próbek, głównie z terenu Wielkopolski. Analizowane zboża paszowe to pszenica, jęczmień, żyto i pszenżyto na przestrzeni trzech ostatnich lat.

Podstawowe parametry określane w zbożach paszowych ocenianych na przestrzeni lat zależne są od warunków pogodowych przez cały rok. Susza, wymarzanie, podtopienia, gradobicia czy ulewne deszcze to tylko niektóre przeciwności losu, warunkujące dobre ilościowe i jakościowe zbiory. Ważnym elementem w agrotechnice jest właściwe nawożenie. Odpowiednie dawki azotu minimalizują straty związane z obniżaniem poziomu białka w zbożach.

Analizy pszenicy zebranej przed deszczami i po deszczach ewidentnie potwierdzają spadek jej jakości. Próbki pochodziły z mniej więcej tych samych areałów, były tej samej odmiany i identycznie nawożone (tab. 3.)

Na rysunku 1. prezentujemy analizy pszenicy wykonane w laboratorium WP Lira, met. NIR, wyniki brutto/g/kg w latach 2012–2020 w porównaniu z zaleceniami żywieniowymi IFiŻZ "Zalecenia żywieniowe i wartość pokarmowa pasz dla świń"

Prawidłowy bilans pasz

Niższa jakość zbóż w praktyce oznacza straty ekonomiczne. Nieprawidłowy bilans energetyczny i białkowy w paszach dla zwierząt wiąże się z brakiem przyrostów i pogorszeniem stanu zdrowotnego. W konsekwencji prowadzi to do często niepoliczalnych strat. Aby temu zapobiec, należy pamiętać o monitorowaniu poszczególnych partii zboża w każdym gospodarstwie, w mieszalni pasz lub w magazynie, gdzie są one produkowane. W razie konieczności należy korygować dawki, uzupełniając poziomy białka, energii czy włókna.

Zakładając niższe parametry białka we wszystkich zbożach średnio o 0,6% i niższą wartość energetyczną, koszt prawidłowego bilansu takiej dawki to ok. 20–30 zł więcej do jednej tony paszy, w zależności od grupy żywieniowej. Wzrost kosztów mieszanki paszowej dla tuczników o ok. 20 zł to średnia równowartość zwiększenia o 10 kg śruty sojowej i dodatkowo jednego litra oleju do każdej tony.

Niebezpieczne mikotoksyny

Większy problem stanowią zboża skażone mikotoksynami. Aby mieć świadomość, z jakiego rodzaju i z jakim poziomem toksyn mamy do czynienia, bezwzględnie należałoby wykonać badania w tym kierunku. Niestety, często wiąże się to z kosztami rzędu kilkuset złotych. W związku z tym zaleca się profilaktyczne stosowanie preparatów wiążących toksyny w organizmie, bez względu na to, w jakiej grupie technologicznej skarmiana jest dana partia. Najlepiej jest wybrać dodatki z najwyższej półki. W tym przypadku każdy dodatkowy koszt do tony paszy zaowocuje brakiem lub zmniejszeniem problemów.

Surowce złej jakości należy wycofać z żywienia, przede wszystkim stada podstawowego, młodzieży hodowlanej i prosiąt. Skutki zatrucia mikotoksynami zauważalne są najczęściej natychmiast po zastosowaniu, ale mogą być zauważone dopiero po jakimś czasie, zwiększając tym samym straty ekonomiczne.

Tegoroczne zbiory to również ogromne straty dla producentów zbóż konsumpcyjnych. Surowiec niespełniający parametrów zostanie przeznaczony na paszę, a to wiąże się ze stratami. Różnica w cenie waha się od 40 do nawet 150 zł/t.

Grażyna Rakowska

fot. Sierszeńska, Canva