Z artykułu dowiesz się
- Czy to prawda, że wojna zastała we wrześniu 1939 w Wielkopolsce dobrze prosperujące gospodarstwa?
- Na czym polegała praca przymusowa?
- Dlaczego nie wpisano wszystkich tutejszych Polaków na volkslistę?
r e k l a m a
Partnerzy portalu
Jak wyglądała wielkopolska wieś pod butem okupanta?
20.12.2020autor: Karolina Kasperek
– Już jesienią 1939 roku władze okupacyjne zaczęły wyrzucać wielkopolskich ziemian i chłopów z lepszych gospodarstw. Na spakowanie było 15 minut. Z biżuterii można była zabrać tylko obrączki. Wywożono całe rodziny. Oczyszczano gospodarstwa, bo kilka godzin później przybywały tam rodziny niemieckie przywiezione z innych części Europy. Wchodzili na „ gotowe”, często nawet mieli jeszcze napalone w piecu. Część polskich gospodarzy zostawała na swoim. Ale nie był to dużo lepszy los. Gospodarze hodowali w tajemnicy dodatkowe zwierzęta, ubijali je i po cichu robili wędliny. Ale za taką „nadprogramowo” ubitą świnię płaciło się niejednokrotnie życiem – opowiada dr Mariusz Niestrawski , historyk i kuratorów wystawy w Muzeum Narodowym Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie.
W Muzeum Narodowym Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie pod Poznaniem można oglądać wystawę czasową "Streng verboten – wielkopolska wieś w latach 1939–1945". Jej celem było zwrócenie uwagi na ogrom strat, na jakie zawierucha wojenna naraziła także polską wieś. O dramacie mieszkańców wielkopolskich (i nie tylko) wsi opowiedział nam, oprowadzając po wystawie, dr Mariusz Niestrawski – jeden z dwojga kuratorów wystawy i historyk specjalizujący się w agrolotnictwie i ruchu niepodległościowym.
r e k l a m a
Panie doktorze, wielu wydaje się, że wojna dotknęła przede wszystkim miasta. Popularna jest narracja, że naziści chcieli unicestwienia głównie inteligencji, a ta skoncentrowana była w miastach. Wydaje się więc, że wojna dotknęła głównie te tereny.
– To pułapka dzisiejszego myślenia. Otóż nie, było inaczej. W II Rzeczypospolitej dwie trzecie ludności albo mieszkało na wsi, albo z niej żyło. Oczywiście inteligencja była istotna, ale elitę stanowili też ziemianie. A oni mieszkali na wsiach. Nie możemy ponadto ulec błędowi myślenia, który popularny był zwłaszcza po 1945 roku, kiedy wieś kojarzono tylko z chłopami. Mieszkańcy wsi to nie tylko chłopi. To też rzemiosło wiejskie i ziemiaństwo.
O Wielkopolanach mówi się „gospodarni”. Czy to prawda, że wojna zastała we wrześniu 1939 w Wielkopolsce dobrze prosperujące gospodarstwa?
– Tak. W II Rzeczypospolitej mieliśmy jeszcze do czynienia z zaszłościami pozaborowymi. Przed 1918 rokiem jeśli Polak chciał utrzymać swój majątek, musiał gospodarzyć lepiej od Niemca. Dlatego gospodarstwa w Wielkopolsce funkcjonowały na naprawdę wysokim poziomie. Wielkopolska była wyjątkowa pod wieloma względami. Choćby w kwestii dzielenia ziemi, które było w zaborze pruskim zakazane. Wielkopolska była obszarem z nadprodukcją żywności. Tu znajdowały się najlepsze majątki ziemskie, najlepiej prowadzone, z najlepszymi narzędziami, systemami płodozmianu. W byłym zaborze pruskim nie istniało zjawisko analfabetyzmu, jak było to w Galicji, nie mówiąc o byłym zaborze rosyjskim. Ten ostatni fakt trudno zresztą przypisywać patriotyzmowi Wielkopolan. To był po prostu nakaz rządu pruskiego. Wszyscy mieli obowiązek się uczyć.
- Na zdjęciu uwieczniono Niemca besarabskiego z synem. Stoją na ziemi jeszcze przed chwilą zapewne uprawianej przez polskich gospodarzy
Nadszedł wrzesień 1939 roku. Zastał mieszkańców wsi, chłopów, rolników niczego nieprzeczuwających, podczas pracy w polu?
– Było jeszcze bardzo ciepło. Jak wiemy, „lato było piękne tego roku”. Myślę, że wtedy byli w polu. Pewnie przygotowywali, jak co roku, ziemię pod zasiew, bronowali. Snopki na pewno już stały w stodołach. Wiemy, że były palone przez wycofujące się Wojsko Polskie, ale i przez sabotażystów niemieckich, którzy wskazywali w ten sposób, gdzie to wojsko się znajduje. Wielkopolanie mieli na wsi już radia. Nie spodziewali się tego, co nadeszło, czy raczej rozmiarów katastrofy. Ludzie na polach byli w znacznej mierze potomkami powstańców wielkopolskich, mieli ich w rodzinach. Mieli więc jakieś pojęcie o tym, co mogłoby nastąpić ze strony Niemców. Spodziewali się, że nawet jeśli Polska tej kampanii nie wygra, to będzie to, co było za czasów pruskich, a więc w najgorszym razie szykany w rodzaju wozu Drzymały. Raczej nikt się nie spodziewał wysiedleń czy eksterminacji bezpośredniej. To musiało ich zaskoczyć. Nadchodził zupełnie inny reżim.
Do połowy września nie działo się właściwie nic. Niemiecka armia ominęła Wielkopolskę. Co najwyżej dochodziło do aresztowań niemieckich dywersantów czy też rozbrajania lokalnych Niemców. Ludność niemiecka w latach 30. XX wieków gromadziła broń. Szykowali się na powrót tych terenów do państwa niemieckiego. Wielu należało do NSDAP. W akcjach rozbrajania brały udział oddziały Wojska Polskiego i oddolnie ludność cywilna we wsiach. Za to później zapłaciła wysoką cenę. Narażała się lokalnym Niemcom, którzy potem wydawali ich w odwecie gestapo.
- Dr Mariusz Niestrawski oprowadził nas po wystawie, na którą serdecznie zaprasza, kiedy muzeum będzie już otwarte
Co stało się później?
– Parę tygodni po kampanii polskiej zarząd wojskowy został zamieniony na zarząd cywilny. I zaczęły się rugi. Już jesienią 1939 roku wyrzucano polskich ziemian i bogatszych chłopów z lepszych gospodarstw. Najpierw więc działały pobudki gospodarcze, ekonomiczne.
Wchodziła administracja i mówiła: „Macie trzy dni na spakowanie”?
Ci, którzy zostali, chyba też niezbyt spokojnie gospodarowali?
Całe życie opierało się na kartkach na żywność. Rozwinęło się całkiem spore żywnościowe podziemie – gospodarze hodowali w tajemnicy dodatkowe zwierzęta, ubijali je i po cichu robili wędliny. Ale przypłacali to potężnym strachem – za taką „nadprogramowo” ubitą świnię płaciło się niejednokrotnie życiem. To było traktowane jako zbrodnia przeciwko gospodarce wojennej, za którą groziła kara śmierci. W jednej z gablot mamy nawet akt skazania.
Przymus nie obejmował tylko dostaw żywności, ale i pracę. Na czym polegała praca przymusowa?
To wszystko można by nazwać przemocą fizyczną. Ale stosowano też inny jej rodzaj.
– Tak, to było na przykład zmuszanie do podpisywania tzw. volkslisty, czyli przyznania się do narodowości niemieckiej. Do jej podpisania zmuszani byli ludzie, którzy by się za Niemców nigdy nie uznali, na przykład pochodzący z mieszanych polsko-niemieckich małżeństw czy spolonizowani Olędrzy. Tę listę podpisało ostatecznie 400 tysięcy osób w tzw. Kraju Warty, w skład którego wchodziła m.in. Wielkopolska. Z pewnością nie można powiedzieć, że to było 400 tysięcy zdrajców. Ludzie bali się o swoje życie.
Dlaczego po prostu nie wpisano wszystkich tutejszych Polaków na volkslistę?
– To był efekt myślenia ideologicznego. Namiestnik Kraju Warty, Artur Greiser, miał doświadczenia z czasów pruskich. Wiedział, że germanizacja ludzi się nie udaje. Że ludzie, nawet będący Niemcami w dokumentach, w sercach zostają Polakami. Wychodził z założenia, że prawdziwa germanizacja może się odbywać tylko po wysiedleniu autochtonicznej ludności polskiej. Część ludzi była więc wysiedlana do Generalnego Gubernatorstwa czy wywożona na roboty daleko do Niemiec. Jednocześnie część niemieckich decydentów zdawała sobie sprawę z tego, że te ciągłe przesiedlenia wpływają negatywnie na produkcję żywności. Tymczasem od Kraju Warty oczekiwano odegrania roli spichlerza Niemiec. Typowa nazistowska kwadratura koła.
Ile Polacy zarabiali u Niemców?
Na zdjęciach widzę walące się wiejskie chałupy w zestawieniu ze schludnymi. O co w tym chodzi?
Czasem mówi się o tym, że ziemie zaboru pruskiego wiele straciły, ale coś zyskały na pruskim panowaniu. Tego nie można powiedzieć o wsi pod okupacją w czasie drugiej wojny światowej.
– Absolutnie. To była totalna eksploatacja. Wielkopolskie wsie miały być spichlerzem III Rzeszy. Dostarczano do niej po kilkaset tysięcy ton zboża czy ziemniaków rocznie. W marzeniach nazistów Kraj Warty miał stać się krainą niemieckich chłopów i społeczności jednolitej rasowo, duchowo i politycznie. Ich marzenia, na szczęście, nigdy się nie ziściły.
- Na takim wozie, zapakowanym wyłącznie najbardziej potrzebnym dobytkiem, siadała rodzina zmuszona do opuszczenia gospodarstwa prowadzonego od pokoleń. Na spakowanie się mieli często dosłownie minuty
- Wszystko, czym oficjalnie mógł wyżywić się mieszkaniec wsi w Kraju Warty, zamknięte było w tych kilkunastu kwadracikach kartki żywnościowej
Dziękuję za rozmowę.
Rozmawiała
Zdjęcia: Karolina Kasperek, ze zbiorów MNR w Szreniawie,
Karolina Kasperek
redaktorka "dział "Wieś i Rodzina"
Karolina Kasperek w "Tygodniku Poradniku Rolniczym" prowadzi dział "Wieś i Rodzina". Specjalizuje się w tematach społecznych, w tym poradach dla KGW.
Masz pytania?
Zadaj pytanie redakcjir e k l a m a
r e k l a m a
Najważniejsze tematy
r e k l a m a