Rynchosporioza zbóż zwana jest także plamistością obwódkową zbóż. Nazwa wynika z bardzo charakterystycznej ciemnej obwódki, ale jest ona bardzo wyraźna (obwódka brązowa) tylko na liściach jęczmienia. Na życie i pszenżycie obwódka jest jasna, prawie w kolorze plam.

Co jest źródłem zakażenia rynchosporiozą zbóż?

Rynchosporioza zbóż przenosi się z zakażonym materiałem siewnym. Źródłem zakażenia są też resztki pożniwne i samosiewy zbóż. Dlatego czynnikiem mocno zwiększającym ryzyko porażenia rynchosporiozą zbóż jest uprawa jęczmienia jako przedplonu dla zbóż, a jeszcze gorzej dla jęczmienia oraz uprawa odmian podatnych na chorobę. Pamiętajmy też, że im gęstszy jest łan i im wyższymi dawkami azotu jest nawożony, ryzyko porażenia rynchosporiozą jest większe.

Z tych powodów duże znaczenie w ograniczeniu choroby ma staranna agrotechnika i właściwy płodozmian. Podstawą takiej agrotechnicznej prewencji jest ograniczanie nadmiernego udziału zbóż w strukturze zasiewów oraz zachowanie kilkuletniej przerwy w uprawie jęczmienia na tym samym polu. Ważne jest staranne przyoranie resztek pożniwnych, niszczenie samosiewów i zrównoważone nawożenie (unikanie przenawożenia azotem i zwiększanie dawek nawozów fosforowych i potasowych. Istotne jest unikanie siewu jęczmienia jarego w sąsiedztwie jęczmienia ozimego. Nasileniu choroby sprzyja zbyt wczesny siew jęczmienia ozimego i tego należy unikać.

• Obwódka otaczająca plamy rynchosporiozy w jęczmieniu jest barwy brunatnej, co znacznie ułatwia identyfikację choroby. W pszenicy, pszenżycie i życie plamy nie są ograniczone tak wyraźnym pierścieniem

Rynchosporioza może być przyczyną znacznych spadków plonu jęczmienia i żyta

Rozwojowi choroby sprzyjają rosy, duża częstotliwość opadów, temperatura 10–28°C i wysoka wilgotność względna na poziomie 80%. Choroba może być przyczyną znacznych spadków plonu. Czas inkubacji rynchosporiozy w temperaturze 15°C wynosi ok. 13 dni. Rynchosporioza zbóż występuje we wszystkich fazach rozwojowych, głównie w jęczmieniu i życie.

W okresie wegetacji grzyb rozprzestrzenia się poprzez zarodniki konidialne przenoszone przez deszcz i wiatr, a infekcja zachodzi przez kutikulę liści. Rozwojowi rynchosporiozy najbardziej sprzyja chłodna i wilgotna pogoda z częstymi opadami deszczu. Straty w plonie jęczmienia ozimego z powodu porażenia rynchosporiozą mogą sięgać 30%, a ziarno jest wtedy znacznie gorszej jakości.

• Czasami rynchosporioza dociera aż na kłos i objawy można obserwować na plewach i ościach kłosów

Objawy rynchosporiozy zbóż 

O ile wiele chorób zbóż można w rozpoznawaniu pomylić, to rynchosporioza zbóż na liściach jęczmienia powoduje typowe i wyraziste objawy. Pierwsze plamy mogą być zauważalne już jesienią, ale w większym stopniu widoczne są dopiero wiosną na młodych liściach. Jesienią z uwagi na wczesny siew objawy porażenia najczęściej zauważymy właśnie na jęczmieniu ozimym.

Objawy choroby występują głównie na blaszkach liściowych i pochwach liściowych, a czasami także na plewach i ościach kłosów. Na początku są to owalne, eliptyczne lub soczewkowate, wodniste, niebieskozielone, stalowozielone lub szarobiaławe plamy, długości od 1 do 2 cm. Wraz z rozwojem porażenia środek plam przybiera barwę słomkową, białoszarą lub jasnobrązową i na liściach jęczmienia pojawia się bardzo wyraźna brunatna obwódka odgraniczająca część porażoną od zdrowej. W miarę rozwoju choroby plamy się powiększają a obwódka staje się ząbkowana. Przy silnym porażeniu plamy łączą się, a liście przedwcześnie zamierają.

Jak zaznaczyłem, brunatna obwódka jest bardzo wyraźna na liściach jęczmienia, a dodatkowo wokół niej pojawia się chlorotyczny pierścień. Na liściach pszenicy, pszenżyta i żyta uszkodzona tkanka nie jest tak wyraźnie odgraniczona od zdrowej, a jasnobrązowa obwódka jest słabiej zaznaczona, bo praktycznie zlewa się z plamami tej samej barwy. U tych gatunków plamy mogą być koloru jasnobrązowego lub słomkowego z występującym czasami współśrodkowym strefowaniem. Jak podaje literatura, na życie obwódki nie ma bo kolorystycznie zlewa się z plamą.

Z jakimi chorobami można pomylić rynchospoiriozę zbóż?

Oczywiście są to opisy opracowane przez naukowców z Instytutu Ochrony Roślin – PIB w Poznaniu. Każdy inaczej interpretuje barwy i odcienie barw, ale z całą pewnością tylko przy dużym porażeniu roślin kilkoma chorobami jednocześnie objawy rynchosporiozy moglibyśmy pomylić. A z czym możemy właśnie pomylić? Obserwując objawy początkowe, czyli owalne plamy jeszcze przed pojawieniem się obwódki możemy pomylić rynchospoiriozę z brunatną plamistością liści, septoriozą paskowaną liści pszenicy i fuzariozą liści.

W literaturze naukowej można znaleźć informacje, że najgroźniejsze jest porażenie przez sprawcę rynchosporiozy zbóż nasady liści, które prowadzi zwykle do przedwczesnego obumierania całych liści. Dolne liście są najczęściej i najsilniej infekowane, ale może także dojść do porażenia liścia flagowego i kłosów. W warunkach sprzyjających rynchosporioza zbóż rozwija się szybko, powodując znaczną utratę aparatu asymilacyjnego.

Występowanie rynchosporiozy, co podkreślałem na początku, ogranicza przede wszystkim właściwy płodozmian, staranna uprawa, zrównoważone nawożenie i siew zaprawionym ziarnem kwalifikowanym. Ważna w ograniczaniu jest też uprawa odmian o większej odporności. Warto zwrócić uwagę na ten czynnik porównując charakterystyki odmian zbóż.

Jakie są progi szkodliwość rynchosporiozy w zbożach?

Decyzja o chemicznej ochronie musi być podyktowana względami ekonomicznymi po przekroczeniu progu szkodliwości, a więc po wnikliwej lustracji łanu. Autorzy „Poradnika sygnalizatora ochrony zbóż” zalecają, aby w tym celu wiosną w fazie krzewienia (BBCH 21–29) oraz od fazy 1 kolanka do końca fazy strzelania w źdźbło (BBCH 31–39) prowadzić obserwacje na plantacjach zbóż, obserwując po przekątnej pola 50 roślin i analizować na obecność charakterystycznych plam na liściach wywołanych przez sprawcę choroby.

Progiem szkodliwości ze strony rynchosporiozy w jęczmieniu, życie i pszenżycie jest:

• w fazie krzewienia (BBCH 21–29) – 15−20% powierzchni liści z objawami choroby;
• w fazie strzelania w źdźbło (BBCH 30–39) – 15−20% powierzchni liści z objawami choroby.

W internetowej bazie Instytutu Ochrony Roślin – PIB w Poznaniu, do ochrony jęczmienia ozimego można znaleźć kilkadziesiąt zalecanych rozwiązań chemicznych. W jęczmieniu ozimym (po przekroczeniu progu szkodliwości) rynchosporiozę zwalcza się od początku strzelania w źdźbło do początku kłoszenia. Jeżeli objawy porażenia wystąpią wyraźnie na górnych liściach i pogoda jest wilgotna, zabieg (wg zaleceń IOR) można powtórzyć, lecz zawsze przy użyciu fungicydu o innym mechanizmie
działania.

Takie są zalecenia, a w praktyce rynchosporioza jest zwalczana przy okazji zabiegów na najgroźniejsze w danym momencie choroby liści, a z całą pewnością tak jest w pszenicy, pszenżycie i życie. W jęczmieniu zdarza się, że rynchosporioza dominuje w łanie.

• Do największych strat dochodzi kiedy rynchosporioza silnie porazi nasadę liści, przez co odcina jego połączenie ze źdźbłem i kłosem. Remobilizacja składników pokarmowych i transport asymilatów do wypełnienia ziarniaków stają się niemożliwe

fot. Marek Kalinowski

Artykuł ukazał się w Tygodniku Poradniku Rolniczym 13/2023 na str. 20.
Jeśli chcesz czytać więcej podobnych artykułów, już dziś wykup dostęp do wszystkich treści na TPR: Zamów prenumeratę.