Zanim jednak przypomnimy reguły przedsiewnego nawożenia zbóż ozimych warto pogłębić to zagadnienie o wpływ przedplonów na plonowanie zbóż. W skrajnych przypadkach zboża po najlepszych przedplonach plonują o 25% wyżej od zbóż uprawianych po zbożach. Tej ważnej zależności nie można bagatelizować. Przedplon to ważny czynnik plonotwórczy, który trzeba wziąć pod uwagę przy planowaniu nawożenia.

Docenić wartość przedplonu

Spośród zbóż najwyższe wymagania glebowe i płodozmianowe ma pszenica ozima. Najlepszym przedplonem dla tego gatunku są: mieszanki strączkowo-zbożowe, bobik, burak, ziemniak oraz motylkowate wieloletnie. Trzeba jednak pamiętać o pewnych niedomaganiach najlepszych przedplonów dla pszenicy, bo mogą stanowić agrotechniczną pułapkę. To np. późno schodzący z pola bobik i buraki cukrowe, czy koniczyna i lucerna, przesuszające stanowisko glebowe. 

Dobrym przedplonem dla pszenicy jest też rzepak, groch i owies. Należy jednak liczyć się z 8 –12% spadkiem plonu ziarna w porównaniu do przedplonów najlepszych. Najgorszymi przedplonami dla pszenicy są: pszenica, żyto, pszenżyto, jęczmień. Tutaj spadek plonu po takich stanowiskach w porównaniu do przedplonów najlepszych może sięgać 25%. Uprawa pszenicy po sobie wymaga ponadto większych wydatków na ochronę chemiczną. 

Żyto ozime uprawiane na glebach lżejszych jest wdzięczne za przedplon łubinów, grochu. Dobrym przedplonem są ziemniaki, a fatalna jest uprawa żyta w monokulturze. Najlepszymi przedplonami dla pszenżyta ozimego są wczesne strączkowe uprawiane na nasiona, motylkowate wieloletnie oraz wczesne i średnio wczesne ziemniaki. Dobrym przedplonem jest rzepak i owies, najgorszym – pszenżyto, pszenica i żyto. 

Jęczmień ozimy ze względu na jego wczesny siew wymaga przedplonów wcześnie schodzących z pola: groch, rzepak ozimy, ziemniak wczesny, mieszanki strączkowe na nasiona. Ze względu na zagrożenie chorobami, niewskazanymi przedplonami dla jęczmienia są: jęczmień,  pszenica oraz pszenżyto. 

Po mocnych przedplonach niezbożowych, czyli po bobowatych,  przedsiewne nawożenie zbóż ozimych azotem jest zbędne

Ważne zasoby przyswajalnego P i K 

Po tych ważnych informacjach o znaczeniu roślin przedplonowych wróćmy do pH gleby, które decyduje o wykorzystaniu składników pokarmowych z gleby i z nawozów. Bez odpowiedniego odczynu stymulującego życie biologiczne nie da się uzyskiwać wysokich plonów roślin. Należy pamiętać, że nieuregulowany odczyn gleb może zniweczyć działanie  (efektywność) poprawnie wyliczonych dawek  N, P i K.

Na dobrych stanowiskach z uregulowanym odczynem pH gleby nawożenie pod zboża ozime powinno dotyczyć w zasadzie dwóch składników – fosforu i potasu. Optymalny system nawożenia zbóż  tymi składnikami powinien opierać się na znajomości zasobności stanowiska w przyswajalne ich formy. W oparciu o te dane i ilości składników, które przy zakładanym plonie zostaną z nim wyniesione (tabela) można określić potrzeby nawozowe zbóż. Na glebach o co najmniej średniej zasobności przyswajalnego fosforu i potasu dawki tych składników mogą być równe wymaganiom pokarmowym. 

Zboża ozime muszą przygotować się odpowiednio do zimy i przedsiewne nawożenie fosforem i potasem jest tego podstawą. W przypadku fosforu trzeba wiedzieć, że jego dostępność dla roślin jest większa na glebach wilgotnych, przewiewnych i zasobnych w próchnicę. Największe znaczenie dla dostępności fosforu dla roślin  ma odczyn. Najwięcej przyswajalnego fosforu  występuje w glebach o odczynie lekko kwaśnym. Natomiast na glebach zarówno silnie kwaśnych, jak i świeżo wapnowanych,  z powodu tworzenia się  trudno rozpuszczalnych związków, staje się  niedostępny dla roślin.

Potas poprawi gospodarowanie wodą

Fosfor dla roślin jest bardzo ważny, ale uważa się, że to niedobory potasu zajmują drugie miejsce po zakwaszeniu wśród czynników zmniejszających żyzność naszych gleb i ograniczających  plony podstawowych roślin uprawnych. Z tego względu zalecane jest coroczne nawożenie tym składnikiem.  Rośliny dobrze odżywione potasem zużywają mniej wody na wyprodukowanie jednostki suchej masy roślin, łatwiej znoszą okresy suszy i wolniej więdną. Największe stężenie potasu występuje w młodych częściach roślin i dlatego bardzo ważne jest zaopatrzenie roślin w ten składnik na początku ich rozwoju, szczególnie ozimin, które dobrze odżywione potasem lepiej zimują. Brak potasu powoduje słabe krzewienie się roślin, zahamowanie wzrostu nowych łodyg i obniżenie jakości plonu. 

Rośliny potrzebują najwięcej fosforu w pierwszych tygodniach wzrostu i rozwoju,  przede wszystkim na wykształcenie ,,szkieletu” i ukorzenienie się. Stosowanie potasu w nadmiernych dawkach na zapas, nie jest jednak wskazane, z kilku powodów.  Potas ulega łatwo wymywaniu,  zwłaszcza na glebach lekkich, a straty są  jeszcze większe na glebach zakwaszonych, gdyż w miarę spadku pH, maleje wiązanie jonów potasu przez kompleks sorpcyjny. 

Azot do 20 października

Azot to główny składnik pokarmowy roślin. Generalnie potrzeby zbóż w okresie jesiennym w stosunku do azotu są niewielkie i wynoszą 20 kg N/ha do maksymalnie 40 kg N/ha w przypadku bardzo dobrze rozwiniętych i rozkrzewionych jesienią łanów jęczmienia i żyta.   Ewentualna dawka azotu przed siewem zbóż ozimych uzasadniona jest tylko po słabym przedplonie albo przy bardzo intensywnej technologii uprawy nastawionej na wysoki plon. 

Jeżeli nawet jest taka potrzeba, to dawka nie powinna przekraczać 20 kg N/ha. Żeby azot był plonotwórczy i był efektywnie wykorzystywany potrzebne są składniki drugoplanowe, ale bezpośrednio decydującymi o przemianach azotu, tj: wapń, magnez i siarka. Biorąc to pod uwagę warto dodać, że nawożenie makroelementami drugoplanowymi ma większe znaczenie w gospodarstwach bezinwentarzowych. W gospodarstwach z produkcją zwierzęcą, w których obornik stosowany jest co 4–5 lat, potrzeby nawozowe np. pszenicy ozimej powinny uwzględniać azot, fosfor, potas, a także magnez i miedź. W gospodarstwach nastawionych tylko na produkcję roślinną, w których obornika nie stosuje się, wzrasta wrażliwość i zapotrzebowanie zbóż dodatkowo na siarkę i mangan. 

Trzeba o tym pamiętać także w strategii przedsiewnego nawożenia zbóż i ich dokarmiania w okresie jesieni. Np. część deficytowej siarki i magnezu można zastosować przedsiewnie, ale część, bo te składniki łatwo ulegają stratom. Resztę tych składników najlepiej jest zastosować w nawozach stałych (bo najtańsze) późną jesienią pod koniec wegetacji (zdążą się przemieścić do wiosny w strefę zasięgu korzeni) albo wiosną. Późna jesień jest jednak terminem lepszym na stosowanie magnezu i siarki niż wczesna wiosna. 

Warto podkreślić jeszcze jeden ważny element determinujący nawożenie azotem – nowe prawo, wg którego nawozy mineralne na gruntach ornych można stosować od 1 marca do 20 października (z odstępstwami dla gmin w załącznikach rozporządzenia – do 15 października lub do 25 października). Ten termin jesienny teoretycznie nie jest wielkim problemem. W praktyce zdarzały się jednak ciepłe długie jesienie, z widocznym głodem azotowym zbóż. W takich sytuacjach wielu specjalistów od nawożenia zalecało dostarczenie azotu np. w postaci roztworu mocznika. Takie późne dokarmianie azotem jesienią, po 20 października nie będzie możliwe. 

Marek Kalinowski
fot. Marek Kalinowski