Spoglądając na dane takiego programu na stronie IUNG (http://www.ipm.iung.pulawy.pl/NegProg/NegProg.asp) w dniu 2 czerwca w wielu lokalizacjach skumulowane wartości ryzyka zbliżały się do 130 punktów, a od tej wartości blisko jest do zalecanego pierwszego zabiegu przeciw zarazie ziemniaka.

Ale dzisiaj nie o zarazie, której infekcja i szybki rozwój zależą od opadów i wilgotności, mniej od temperatur. Dopiero ostatnie przyśpieszyły nieuchronny atak zarazy. Jednak kiedy jest sucho i niekorzystnie dla zarazy, dobrze ma się w ziemniakach alternarioza. Szkodliwość alternariozy jest w Polsce mniejsza niż zarazy, a wiele fungicydów na zarazę zwalcza także alternariozę. Zagrożenie ziemniaczanych plantacji alternariozą w Polsce rośnie, co pokazało kilka ostatnich suchych sezonów. Alternarioza jest powodowana przez dwa grzyby i stanowi to dodatkową trudność w skutecznym jej zwalczaniu.

Rozpoznaj objawy alternariozy

Objawy alternariozy zależą od sprawcy choroby – a jest ich dwóch – ponadto w początkowym okresie rozwoju choroby mogą być mylone z objawami zarazy. Grzyb Alternaria solani objawia się suchą plamistością liści (duże nekrotyczne plamy strefowane), a grzyb Alternaria alternata brunatną plamistością liści (drobne nekrotyczne plamki). Biologię rozwoju sprawców i objawy choroby przypominamy w oparciu o opracowania w publikacjach Instytutu Ochrony Roślin – PIB w Poznaniu.

W odróżnieniu od zarazy ziemniaka na dolnej powierzchni liścia zaatakowanego przez alternariozę można obserwować niezbyt obfitą ciemnej barwy grzybnię i zarodniki. Zarodnikowanie sprawców choroby odbywa się tylko na martwych lub zamierających tkankach. Objawy alternariozy zależą od sprawcy, a także od reakcji konkretnej odmiany ziemniaka. W praktyce mogą jednak wystąpić dodatkowe trudności w identyfikacji objawów. Mogą być mylone z objawami szarej pleśni ze względu na występujące także na plamie nekrotycznej koncentryczne pierścienie i chlorozę na tkance otaczającej nekrozę.

Czasem objawy alternariozy mogą być też mylone z brakiem magnezu i manganu. Objawy niedoboru magnezu pojawiają się najpierw na starszych liściach, gdy magnez jest szybko transportowany do rozwijających się młodych części roślin. Tkanka między nerwami starszych liści żółknie, później brunatnieje i wykrusza się. Objawy niedoboru manganu w odróżnieniu od nekroz wywołanych przez alternariozę rozwijają się głównie wzdłuż głównych nerwów na liściu.

• Objawy suchej plamistości liści ziemniaka z charakterystycznymi pierścieniami wywoływane przez grzyb Alternaria solani pojawiają się na początku wegetacji ziemniaka

Typowy objaw wywoływany przez Alternaria solani to koncentryczne strefowanie

Grzyby Alternaria solani powodujące suchą plamistość liści ziemniaka występują na początku wegetacji i sprzyjają im warunki dla ziemniaków stresowe, jak susza. Rozwojowi grzybów alternariozy sprzyja ciepła i umiarkowanie wilgotna pogoda, w której okresy suszy przeplatane są niezbyt dużymi, ale często padającymi deszczami. Sprzyjają jej również obfite i długo utrzymujące się rosy, uprawa ziemniaków na glebach lekkich okresowo za suchych i ubogich w składniki pokarmowe. Pierwsze objawy choroby występują na roślinach osłabionych w wyniku suszy lub spowodowanych niedoborem makro- lub mikroskładników.

Najpierw na starszych liściach dolnego piętra rośliny pojawiają się początkowo drobne, ciemnobrunatne do czarnych, suche plamki nieregularnie rozrzucone na blaszce liściowej, o kształcie owalnym lub kanciastym. W miarę postępu choroby, plamy stają się większe (osiągają średnicę od 5 do 15 mm i więcej) i przenoszą się na liście do wyższych pięter rośliny. Przy silnym rozwoju choroby plamy zlewają się ze sobą. Tkanka w miejscu nekrozy jest sucha i łamliwa. Objaw charakterystyczny – koncentryczne strefowanie (podobne do tarczy strzelniczej lub słoi na pniu ściętego drzewa). Nekrozy otoczone żółtawą otoczką – wywołaną działaniem kwasu alternariowego. Objawy choroby obserwuje się także na bulwach. Na ich powierzchni występują różnej wielkości, nieregularne, brązowoczarne, lekko zagłębione plamy.

Źródłem infekcji sprawcy suchej plamistości liści są porażone sadzeniaki, resztki pożniwne i sąsiednie uprawy. Sucha plamistość liści (podobnie jak brunatna plamistość liści) rozwija się w temp. powyżej 18°C. Optymalna temperatura rozwoju Alternaria solani jest jednak nieco wyższa i mieści się w przedziale 26–28°C. Grzyb potrzebuje do rozwoju wilgotności względnej powietrza powyżej 80% i większej ilości opadów przerywanych okresami suszy. Rozwojowi tego grzyba sprzyja osłabienie roślin, tj. np. ich niedożywienie, porażenie wirusami, mniejsze ilości opadów i ich nierównomierny rozkład.

Brunatna plamistość liści tworzy nieregularne nekrozy

Grzyby Alternaria alternata wywołujące brunatną plamistość liści pojawiają się w okresie kwitnienia i są obecne w ziemniakach do końca wegetacji. Pierwsze objawy choroby na liściach roślin ziemniaka występują w okresie kwitnienia, a przy szczególnie korzystnych warunkach do rozwoju wcześniej. Na liściach tworzą się nieregularnie rozmieszczone, drobne (2 do 5 mm) nekrozy barwy ciemniejszej od nekroz wywołanych rozwojem suchej plamistości.

Charakterystyczne dla suchej plamistości koncentryczne strefowanie nie występuje na nekrozach brunatnej plamistości lub jest nieznaczne i tylko na pojedynczych nekrozach. Przy dużym nasileniu choroby brzegi liścia mogą zwijać się do środka. Pierwsze objawy występują na liściach już w okresie kwitnienia roślin, a nawet trochę wcześniej. Powierzchnia nekroz powiększa się bardzo wolno, częściej jest to efektem zlewania się sąsiednich nekroz.

Źródłem infekcji sprawcy brunatnej plamistości liści są porażone sadzeniaki, resztki pożniwne i sąsiednie uprawy. Optymalną dla rozwoju Alternaria alternata temperaturą powietrza jest przedział 24–26°C, ale rozwija się już przy temp. powyżej 18°C. Obok optymalnej temperatury grzyb potrzebuje wilgotności względnej powietrza poniżej 80%. Czynnikiem sprzyjającym chorobie jest osłabienie roślin, np. ich niedożywienie, porażenie wirusami, mniejsze ilości opadów i ich nierównomierny rozkład.

Gdzie szukać patogenów?

Sprawcy choroby zimują w porażonych bulwach i w ziemi, w resztkach po zbiorze ziemniaków, na których mogą przetrwać nawet 3 lata. Na koniec sezonu dochodzi do zakażenia bulw, zazwyczaj w miejscach zranień i alternarioza tworzy płytkie, wgłębione plamy (1–3 mm), barwy szaroołowianej. Skórka bulw w tym miejscu jest twarda i nie pęka. W miarę upływu czasu i zasychania zainfekowanej tkanki, brzegi plam na bulwach stają się ostre i faliste. Na przekroju poprzecznym porażona tkanka ma barwę od brązowo-czarnej do czarnej, jest zwarta i wyraźnie oddzielona od zdrowego miąższu bulwy strefą szklistych komórek. Choroba osłabia zdolność kiełkowania powodując obumieranie oczek lub nitkowatość kiełków. Występowanie i rozwój nekroz na bulwie sprzyja także wtórnemu porażaniu bulw przez innych sprawców chorób przechowalniczych ziemniaka.

Alternarioza jest powszechną chorobą ziemniaków w całej Europie, przy czym np. w Holandii jest ona groźniejsza od zarazy i tam dominuje w populacji grzyb Alternaria alternata powodujący brunatną plamistość liści. W Polsce, a także w Niemczech, dominujący jest grzyb Alternaria solani powodujący suchą plamistość liści. Do działań ograniczających alternariozę należy zaliczyć: sadzenie zdrowych sadzeniaków, właściwe zmianowanie, nawożenie dostosowane do potrzeb rośliny i uwzględniające zarówno makro-, jak i mikroskładniki, zbiór w pełni dojrzałych bulw.

Na agrotechnikę ograniczającą chorobę składa się też podkiełkowywanie, pobudzanie, prawidłowe obsypywanie i formowanie redlin, zbiór w odpowiednich warunkach, niszczenie resztek pożniwnych, przechowywanie w profesjonalnych przechowalniach. Przy problemach z tą chorobą warto wybierać odmiany ziemniaków o podwyższonej odporności na alternariozę.

Z grzybami alternariozy można walczyć chemicznie. Chorobę ograniczają niektóre fungicydy na zarazę ziemniaka, ale zwykle tylko jednego ze sprawców alternariozy. Sygnałem do wykonania pierwszego zabiegu ochronnego przeciwko alternariozie jest wystąpienie objawów choroby na liściach roślin ziemniaka. Najczęściej wystarczy jeden zabieg, ale w sprzyjających rozwojowi choroby warunkach na odmianach wrażliwych może wystąpić konieczność wykonania dwóch zabiegów.

• Drobne, ciemne nekrozy wielkości 2 do 5 mm, to objawy brunatnej plamistości liści wywoływane przez grzyb Alternaria alternata. Pojawiają się one dopiero w okresie kwitnienia ziemniaków

fot. Marek Kalinowski
Artykuł kazał się w Tygodniku Poradniku Rolniczym 24/2022 na str. 24.  Jeśli chcesz czytać więcej podobnych artykułów, już dziś wykup dostęp do wszystkich treści na TPR: Zamów prenumeratę.