Największe szkody wyrządza zwykle w uprawie pszenicy i żyta. Pamiętajmy jednak, że rdza obserwowana na życie, to rdza brunatna żyta – sprawcą też jest grzyb tzw. rdzawnikowy (Puccinia recondita f.sp. secalis).

Co sprzyja rozwojowi rdzy brunatnej pszenicy?

Rdzę brunatną można obserwować we wszystkich fazach rozwojowych roślin. Już jesienią i wczesną wiosną na liściach występują pojedyncze tzw. uredinia rdzy brunatnej pszenicy. W tych okresach nie jest jeszcze groźna. Jednak po łagodnej zimie i wiosennym ociepleniu uderzy z całym impetem. Niestety, jeżeli objawy rdzy były widoczne jesienią, to po tegorocznej zimie sprawca nie zginął i z całą pewnością w dużym nasileniu będziemy go obserwować w końcu czerwca i w lipcu.

Według naukowców z IOR – PIB w Poznaniu rdza brunatna pszenicy jest chorobą dwudomową, ale w warunkach Europy Środkowej rozwija się z pominięciem żywiciela pośredniego (podobnie rdza brunatna żyta). Zimuje w naszych warunkach w postaci grzybni i urediniów na oziminach, samosiewach i różnych trawach łąkowych. Urediniospory rdzy brunatnej pszenicy łatwo przenoszą się z prądami powietrza na bardzo duże odległości rozprzestrzeniając się z rejonów o większym nasileniu występowania, które stanowi południowa Polska.

Rozwojowi choroby i jej nasileniu sprzyja gęsty siew zbóż, łagodna jesień i zima. Oczywiście muszą być spełnione warunki termiczne, wilgotnościowe niekoniecznie. Optymalnymi warunkami do rozwoju rdzy brunatnej pszenicy jest temperatura w dzień od 12 do 24°C i nocą od 0 do 12°C. Rdza do rozwoju nie potrzebuje opadów deszczu – wystarczy jej rosa, ale wilgotność powietrza musi wynosić 80–100%. Patogen potrzebuje też 5 godzin nasłonecznienia. W optymalnych warunkach rozwój jednej generacji rdzy brunatnej pszenicy następuje w 7–10 dni.

• Rdze mogą powodować znaczne straty w plonach, zwłaszcza w lata suche i głównie w pszenżycie i życie. W jednej poduszeczce sprawcy rdzy brunatnej, której żywotność wynosi około 20 dni, codziennie może powstać 3000 zarodników. Ok. 33% z nich ma zdolność infekcyjną

Łagodna zima sprzyja rozwojowi rdzy brunatnej pszenicy

Zarodniki rdzawnikowe rdzy brunatnej pszenicy są odporne na działanie czynników zewnętrznych np. wytrzymują przez 10 minut oziębienie do -23°C, jak również podgrzanie do +52°C. Zakażenie roślin następuje zarówno w świetle, jak i w ciemności, przy czym najłatwiej proces ten zachodzi w 15–18°C i przy 100% wilgotności względnej powietrza. Na długość inkubacji wpływa przede wszystkim temperatura powietrza. Zanim jednak dojdzie do zakażenia roślin, zarodniki rdzawnikowe muszą skiełkować. Kiełkowanie następuje w bardzo szerokim zakresie temperatur (od 2 do 32° C), przy czym najszybciej w temperaturze optymalnej 19–20°C.

Uredinia, czyli skupienia zarodników – urediniospor rozwijają się na liściach pod skórką, początkowo są one lekko wzniesione, poduszeczkowate, owalne lub prawie okrągłe, koloru jasnobrązowego. Niekiedy objawy chorobowe widoczne są początkowo w postaci chlorotycznych przebarwień poprzedzających pojawienie się poduszeczek urediniów. W miarę dojrzewania urediniospor pokrywająca je skórka pęka i zwija się, tworząc wałeczek wokół skupień urediniów.

Na początku lipca, w miejscu urediniów powstają, głównie na dolnej stronie blaszek liściowych, niekiedy również na pochwach liściowych i na źdźbłach, owalne lub nieco wydłużone czarne skupienia teliospor (telia). Są one pokryte skórką, co nadaje im lekki połysk. Teliospory (zarodniki zimowe) kiełkują na wiosnę, ale w naszych warunkach nie spełniają żadnej roli, bo nie zakażają żywicieli pośrednich.

Rozwój rdzy brunatnej żywiciele pośredni nie odgrywają żadnego znaczenia

W literaturze naukowej sprzed lat można wyczytać, że rdza brunatna potrzebuje do swojego rozwoju dwóch żywicieli. Żywicielami pośrednimi są gatunki rutewki lub zdrojówki, farbownika i powojnika. Obecnie w rozwoju rdzy brunatnej żywiciele pośredni nie odgrywają żadnego znaczenia. I mimo że nasileniu rdzy w Polsce sprzyjają ciepłe jesienie i łagodne zimy, to nawet przy srogich zimach rdza zaatakuje. Urediniospory z cieplejszych rejonów Europy nawieje do Polski wiatr. A zatem, nawet sroga zima nie jest barierą, a ponadto sprawca rdzy brunatnej jest grzybem zmieniającym biologię rozwoju dosłownie na naszych oczach.

Rdzawe poduszeczki (skupienia zarodników) pojawiają się na liściach i potem wysypują zarodniki, które mogą rozprzestrzeniać się w promieniu kilkudziesięciu kilometrów i infekować. Po poduszeczce pozostaje niestety rana, która w okresie posuchy lub suszy jest drogą ucieczki wody i zasychania liści. To dobija zestresowane upałami rośliny.

• Zarodniki rdzy z jesiennych infekcji wysypujące się z poduszeczek mogą pokonywać z wiatrem kilkadziesiąt kilometrów i infekować ponownie

Progi szkodliwości rdzy brunatnej pszenicy

Aby określić zagrożenie rdzą brunatną pszenicy i porównać je z progami szkodliwości, należy regularnie analizować liście pszenicy na obecność skupień zarodników rdzawnikowych. Rdzę brunatną w pszenicy, pszenżycie i życie należy zwalczać:

• w fazie krzewienia, gdy na 10–15% roślin obserwuje się pierwsze objawy rdzy;
• w fazie strzelania roślin w źdźbło, jeżeli co najmniej 10% źdźbeł wykazuje objawy nowej infekcji,
• w fazie kłoszenia roślin, jeżeli objawy nowej infekcji występują już na liściu podflagowym lub flagowym.

fot. Marek Kalinowski

Artykuł ukazał się w Tygodniku Poradniku Rolniczym 12/2023 na str. 32. Jeśli chcesz czytać więcej podobnych artykułów, już dziś wykup dostęp do wszystkich treści na TPR: Zamów prenumeratę.