Identyfikacja i postępowanie z roztoczami oraz owadami mogącymi powodować straty w magazynach jest szczególnie trudna z uwagi na ich różnorodność, duży potencjał rozrodczy oraz trudności związane z ich wykryciem.

Roztocza w magazynie zbożowym

Roztocze to drobne pajęczaki, których długość ciała wynosi poniżej 1 mm. Zazwyczaj obecne są w większości magazynów zbożowych, ale dają o sobie znać dopiero, gdy warunki będą dla nich odpowiednie. Rozmnażają się masowo, kiedy ziarno ma podwyższoną wilgotność i temperaturę, np. wskutek opanowania przez inne szkodniki (np. wołka zbożowego). Znaczne szkody w magazynach zbóż wyrządzają głównie rozkruszkowate (m.in. rozkruszek mączny, drobny, polowo-magazynowy) oraz roztoczkowate (m.in. roztoczek brunatny, suszowy). Niestety, są obecne prawie w każdym magazynie, lecz trudno je rozpoznać. Najgroźniejsze dla zboża to wołek zbożowy, trojszyk gryzący, trojszyk ulec, mklik mączny, a w ostatnich latach coraz większego znaczenia nabiera omacnica spichrzanka – patrz ramka na stronie 93. Wymienione gatunki zasiedlają ziarno jako pierwsze, powodując wzrost jego wilgotności i temperatury. Następnie postępu[1]je dalsza degradacja surowca przez grzyby, roztocze oraz wkraczają inne, bardziej wrażliwe szkodniki, takie jak chrząszcze z rodziny wymiecinkowatych, gryzki, pustosze, rozpłaszczyki, spichrzele, mole i wiele innych.

Jak rozpoznać szkodniki w magazynie zbożowym?

Najprostszą metodą wykrywania szkodników w ziarnie jest jego dokładne obejrzenie. Jednak jest to czasochłonne, pracochłonne i mało skuteczne przy niewielkim zagęszczeniu szkodników. Metoda sprawdza się przy wykrywaniu gąsienic motyli, które żerują najczęściej na powierzchni ziarna i wytwarzają przędzę. Znacznie skuteczniejsze do wykrywania innych szkodników magazynowych jest zastosowanie sita o rozmiarze oczek nieco mniejszym niż wielkość ziarniaków. W praktyce najlepiej sprawdza się sito o oczkach 2 mm. Umożliwia ono oddzielenie od ziarna większości szkodników magazynowych. Przesiewać należy niewielkie partie ziarna – 1-2 litry, pobierane z różnych miejsc pryzmy w magazynie płaskim lub z dostępnych miejsc w silosach.

 Materiał, który zostanie odsiany od ziarna należy zebrać do pojemnika i przejrzeć, najlepiej za pomocą lupy lub szkła powiększającego. Do wykrycia porażenia ziarna przez rozkruszki lub inne roztocze lepiej jest zastosować sito o mniejszych rozmiarach oczek – 1 mm, i zebrany wcześniej materiał (z przesiania ziarna sitem o większych oczkach) przesiać ponownie na czarną kartkę papieru lub inny ciemny, gładki materiał, tworząc cienką, równomierną warstwę. Roztocze mają jasne ciało i krótko po przesianiu przez sito zaczną przemieszczać się po powierzchni kartki, tworząc korytarze w pyle. Przesiewanie daje dobre efekty przy wykrywaniu jawnego porażenia ziarna przez chrząszcze, larwy części gatunków oraz przy poszukiwaniu roztoczy. Można tą metodą wykryć również martwe owady. Metoda ta jest jednak nieskuteczna przy wykrywaniu stadiów szkodników żerujących wewnątrz ziarniaków. Należą do nich larwy wołków (zbożowy, ryżowy, kukurydzowy), kapturnik zbożowy oraz gąsienice skośnika zbożowiaczka. Zasiedlone przez larwy tych gatunków ziarno zewnętrznie wygląda na wolne od szkodników, a  jego wnętrze jest wyjadane przez larwy owadów. Niewykryte w porę, porażenie może skutkować dotkliwy[1]mi stratami podczas magazynowania. Do porażenia ziarna przez szkodniki magazynowe nigdy nie dochodzi na polu, ma ono zawsze miejsce już po zebraniu plonu. Najmniej pracochłonną i bardzo skuteczną metodą wykrywania szkodników owadzich w magazynowanym ziarnie (ale również w magazynach pustych) jest użycie pułapek – feromonowych oraz mechanicznych, uniemożliwiających wydostanie się szkodników.

Rodzaje pułapek na szkodniki magazynów zbożowych

 Do monitoringu owadów latających bardzo dobrym rozwiązaniem są różnego rodzaju pułapki lepowe. W połączeniu z atraktantami, takimi jak feromony, stają się szczególnie skuteczne na konkretne gatunki szkodników. Atraktanty mogą też być wykorzystywane w pułapkach lejkowych, gdzie odłowione owady zostają uwięzione w pojemniku pod lejkiem. Na zasadzie lepu działają również pułapki typu „delta”. Do monitoringu występowania chrząszczy przebywających w masie ziarna warto zastosować pułapki typu „pitfall”, które umieszcza się wewnątrz pryzmy lub w silosie. Mają one otwory umożliwiające wejście szkodników, które następnie uwięzione zostają w pojemniku. W magazynach płaskich sprawdzą się również pułapki podłogowe. Odławiają one chrząszcze (wołki, trojszyki, spichrzele i inne), które dodatkowo wabione mogą być różnego rodzaju atraktantami, umieszczanymi w tych pułapkach. Przy stosowaniu pułapek trzeba pamiętać o ich kontrolowaniu. Należy to robić co najmniej raz w tygodniu, a nawet częściej. Pamiętajmy, że im wcześniej wykryjemy szkodnika i im szybciej podejmiemy kroki zmierzające do jego wyeliminowania, tym mniejsze straty poniesiemy.

Metody dezynsekcji ziarna

Aby skutecznie zabezpieczyć ziarno przez oprysk, można wykorzystać moment transportu ziarna do silosów, opryskując zboże w przenośniku. Dostęp do strumienia ziarna jest też przydatny przy stosowaniu metody gazowania. Tabletki, z których w kontakcie z wilgocią uwolni się fosforowodór można stopniowo dodawać w trakcie napełniania magazynu pionowego. W magazynie płaskim tabletki (lub pastylki albo saszetki) ze środkiem należy umieścić wewnątrz pryzmy, używając specjalnego zgłębnika lub rury, po czym przykryć nieprzepuszczalną folią lub plandeką. Zarówno w przypadku magazynów pionowych, jak i płaskich, pomieszczenia te powinny być szczelne. Unikamy wówczas strat substancji czynnej oraz niebezpieczeństwa zastosowania za niskiej dawki środka (który może ulotnić się poza pomieszczenia magazynowe), co może obniża skuteczność zabiegu.

Popularne szkodniki magazynów

WOŁEK ZBOŻOWY (SITOPHILUS GRANARIUS L.)

Chrząszcz o ciele wydłużonym, walcowatym (2,0–5,0 mm), barwy jasnobrązowej do czarnej, z lekkim połyskiem. Pancerz chitynowy gruby, dlatego ciało wydaje się twarde. Głowa wy[1]ciągnięta w ryjek. Chrząszcze nie mają skrzydeł. Występuje w magazynach, zasiedla nieuszkodzone ziarniaki zbóż. Rozwój: samica wygryza otwór w ziarniaku, do którego składa jedno jajo, następnie zasklepia go ochronną wydzieliną. W ciągu życia może złożyć około 150 jaj. Cykl rozwojowy przebiega wewnątrz ziarna i z zewnątrz porażone ziarno wygląda na zdrowe. Rozwój szkodnika możliwy jest już w temp. 11 ^oC i w wilgotności względnej powietrza wyższej niż 40%. W optymalnych warunkach (30^o C i70% wilgotności) rozwój jednego pokolenia może trwać niecałe 4 tygodnie. Wołek zbożowy co roku zniszczyć może nawet 5% całej produkcji zbóż!

TROJSZYK ULEC (TRIBOLIUM CONFUSUM DUV.)

Chrząszcz o ciele wydłużonym, nieco spłaszczonym, barwy czerwono-brązowej (2,6–5,0 mm). Występuje w magazynach (młyny, sklepy, piekarnie). Najczęściej zasiedla ziarna zbóż i produkty ich przerobu (mąka, chleb, płatki owsiane, otręby).

Rozwój: samica może złożyć ponad 500 jaj w 8–10 mies. Rozwój szkodnika możliwy jest w zakresie 20– 38^oC i w wilgotności względnej powietrza pow. 10%. W warunkach optymalnych (34^o C i 70% wilgotności) rozwój jednego pokolenia może trwać krócej niż miesiąc. W ogrzewanych pomieszczeniach może wyrządzić duże straty. Porażone ziarno nie nadaje się do siewu (uszkodzony zarodek). Chrząszcze wydzielają benzochinony nadające ziarnu nieprzyjemny zapach. Do trojszyka ulca podobny jest trojszyk gryzący (Tribolium castaneum Herbst). Mniejszy od trojszyka ulca. Rozwój i szkodliwość podobna.

KAPTURNIK ZBOŻOWIEC [RHYZOPERTHA DOMINICA (F.)]

Chrząszcze (2,5 do 3 mm) barwy brązowej lub czerwonawej, ciało wydłużone i cylindryczne. Głowa skierowana w dół i przy obserwowaniu chrząszcza od góry nie jest widoczna. Czułki krótkie, a ich ostatnie trzy człony tworzą wyraźną buławkę. W przedniej części przedplecza znajdują się poprzecznie rozmieszczone rzędy ostro zakończonych wzgórków, wygiętych nieco ku tyłowi. Występuje w magazynach zbożowych. Zasiedla i niszczy zarówno całe ziarniaki, jak i uszkodzone. Rozwój: samice składa[1]ją jaja w złożach od 2 do 5 szt. (w sumie ok. 400) na ziarno lub w wytworzony w wyniku żerowania pył. Wymaga wysokiej temperatury 30–32°C (minimum 17°C). W warunkach optymalnych pełen cykl rozwojowy trwa miesiąc – w Polsce do 8 miesięcy. Młoda larwa żeruje w pyle wytworzonym przez osobniki dorosłe i inne larwy, później może wgryzać się do ziarniaków. Szkodnik wydziela słodki zapach feromonów. Chrząszcze i owady dorosłe wytwarzają dużo pyłu, nie powodują zagrzewania się ziarna, w przeciwieństwie do wielu innych szkodników magazynowych.

MKLIK MĄCZNY (EPHESTIA KUEHNIELLA ZELL.)

Motyl osiągający rozpiętość skrzydeł do 25 mm. Przednie skrzydła są szare, z mniej lub bardziej zaznaczonymi, ciemniejszymi przepaskami. Poraża różne zboża i produkty z nich wytworzone. Larwy żerują na uszkodzonych ziarniakach. Motyle nie pobierają pokarmu i są aktywne tylko w nocy. Rozwój: samice żyją krótko, bo około 2 tygodni. W tym czasie składają średnio 200 jaj. Szkodliwe są gąsienice, które przędą lepkie, jedwabne nici. Przędza pokrywa ziarno, a pod nią żerują gąsienice. Rozwój w temp. pow. 13o C (optymalne 30^o C).

OMACNICA SPICHRZANKA (PLODIA INTERPUNCTELLA HÜBNER)

Motyl ma rozpiętość skrzydeł 14–22 mm. Nasadowa część przednich skrzydeł jest żółtawa, pozostała ceglasta, czerwonawa, z szaroniebieskimi przepaskami. Gatunek w ostatnich latach stał się pospolity w Polsce (magazyny, sklepy, pomieszczenia gospodarcze, także w mieszkaniach). W magazynach zbożowych poraża najczęściej uszkodzone ziarniaki. Rozwój: samica może złożyć ok. 200 jaj. Gąsienice żerują w oprzędach, a tempo rozwoju zależy od przyjmowanego pokarmu, temperatury i wilgotności względnej powietrza. W warunkach optymalnych (30°C i 75% wilgotności) cykl rozwojowy trwa miesiąc (w Polsce 2 lub 3 pokolenia rocznie, w pomieszczeniach ogrzewanych cały rok).

dr Tomasz Klejdysz dr Grzegorz Pruszyński Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu

FOT. KLEJDYSZ, SIERSZEŃSKA

Więcej na temat magazynowania i transportu ziarna, znajdziesz w naszym dodatku.