Powtarzające się susze i ponadprzeciętnie duże opady skłaniają do rozważań na temat „okiełznania” wody i zagospodarowania jej tak, by ją zatrzymać na czas braków i pozbyć się, gdy jest jej nadmiar. Rośnie zainteresowanie melioracjami – retencją i regulacją poziomu wody. Część rolników działa w takich przypadkach samodzielnie, inni biernie czekają, aż problemem zajmie się państwo. Jeszcze inni szukają instytucji, która odpowiada za wody, by zmobilizować ją do działania. Kto odpowiada za wody i urządzenia melioracyjne? Czy właściciel pola ma jakieś prawo do wody?

Regulacje korzystania z wody

Gospodarowanie wodami, w szczególności kształtowanie i ochronę zasobów wodnych, korzystanie z wód oraz zarządzanie zasobami wodnymi reguluje ustawa z 20 lipca 2017 r. Prawo wodne (tekst jednolity DzU 2022.2625). W art. 32 § 1 ustawodawca przyznał każdemu prawo do powszechnego korzystania z publicznych śródlądowych wód powierzchniowych, morskich wód wewnętrznych oraz z wód morza terytorialnego, o ile przepisy ustawy nie stanowią inaczej. W § 2 doprecyzowano, że prawo to służy do zaspokajania potrzeb osobistych, gospodarstwa domowego lub rolnego, bez stosowania specjalnych urządzeń technicznych, a także do wypoczynku, uprawiania turystyki, sportów wodnych oraz amatorskiego połowu ryb.

Gminom przyznano dodatkowo prawo wprowadzenia powszechnego korzystania z wód powierzchniowych innych niż wymienione w ust. 1, służące zaspokajaniu wyłącznie potrzeb osobistych, gospodarstwa domowego lub rolnego i ustalenia dopuszczalnego zakresu tego korzystania.

Od powszechnego należy odróżnić prawo do zwykłego i szczególnego korzystania z wód. Pierwsze przysługuje właścicielowi co do wód stanowiących jego własność oraz wód podziemnych znajdujących się w jego gruncie. Prawo to nie obejmuje jednak wykonywania urządzeń wodnych bez wymaganej zgody wodnoprawnej. Zwykłe korzystanie z wód służy zaspokojeniu potrzeb własnego gospodarstwa domowego lub własnego gospodarstwa rolnego i obejmuje:

• pobór wód podziemnych lub wód powierzchniowych w ilości średniorocznie nieprzekraczającej 5 m³ na dobę;
• wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi w ilości nieprzekraczającej łącznie 5 m³ na dobę.

Szczególne korzystanie z wód

Szczególnym korzystaniem z wód jest natomiast korzystanie z wód wykraczające poza powszechne oraz zwykłe korzystanie z wód, obejmujące:

• odwadnianie gruntów i upraw;
• użytkowanie wody znajdującej się w stawach i rowach;
• korzystanie z wód do nawadniania gruntów lub upraw, a także na potrzeby działalności rolniczej w rozumieniu, w ilości większej niż średniorocznie 5 m³ na dobę;
• rolnicze wykorzystanie ścieków, jeżeli ich łączna ilość jest większa niż 5 m³ na dobę.

Co do zasady szczególne korzystanie z wód wymaga uzyskania pozwolenia wodnoprawnego (decyzji administracyjnej).

Korzystanie z wód w rolnictwie to problematyka wielopłaszczyznowa: obejmuje zarówno korzystanie w zakresie podstawowym w celu prowadzenia gospodarstwa domowego, jak i wyspecjalizowanym, choćby w celu nawadniania. Skupmy się jednak na tym, co ma służyć zapewnieniu właściwego nawodnienia upraw.

Melioracje wodne

Urządzenia melioracji wodnych zaliczają się do szerszej kategorii urządzeń wodnych, które z kolei zdefiniowane są w art. 16 pkt 65 ustawy. Są to urządzenia lub budowle służące do kształtowania zasobów wodnych, lub korzystania z tych zasobów. Do urządzeń melioracji wodnej zalicza się (art. 197 par. 1):

• rowy wraz z budowlami związanymi z nimi funkcjonalnie,
• drenowania,
• rurociągi,
• stacje pomp służące wyłącznie do celów rolniczych,
• ziemne stawy rybne,
• groble na obszarach nawadnianych,
• systemy nawodnień grawitacyjnych,
• systemy nawodnień ciśnieniowych.

Zgodnie z zasadą określoną w art. 199, wykonywanie urządzeń melioracji wodnych należy do właścicieli gruntów. Dopuszcza się przy tym ich wykonywanie na koszt Skarbu Państwa, z udziałem środków publicznych, z częściowym udziałem finansowym właścicieli gruntów, na które te urządzenia wywierają korzystny wpływ (zarówno osób fizycznych, jak i prawnych).

Wykonanie urządzeń melioracji z udziałem środków Skarbu Państwa może być związane z nałożeniem na właścicieli opłaty melioracyjnej. Ustala się ją w wysokości 20% całkowitych kosztów wykonania urządzeń melioracji wodnych. Płatna jest ona w 15 równych ratach rocznych w terminie do 30 października każdego roku. Pierwszą ratę opłaty melioracyjnej Wody Polskie pobierają po upływie 2 lat od dnia przekazania urządzeń melioracji wodnych do eksploatacji, a w przypadku zagospodarowania pomelioracyjnego łąk i pastwisk – po upływie roku.

Warto zwrócić dodatkowo uwagę, że w przypadku wykonania urządzeń melioracji wodnych na koszt Skarbu Państwa właścicielowi gruntu przysługuje odszkodowanie za szkody powstałe w trakcie robót związanych z wykonywaniem urządzeń melioracji wodnych, o ile nie powstały przy prawidłowej organizacji i technologii robót. Trzeba tylko pamiętać, że roszczenie o odszkodowanie przedawnia się z upływem zaledwie 3 miesięcy od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o powstaniu szkody (zauważył szkody na swoim polu).

Kto utrzymuje urządzenia melioracyjne?

Urządzenia melioracji wodnych wymagają oczywiście utrzymania, przez co należy rozumieć ich konserwowanie, udrażnianie czy ogólnie utrzymywanie w sprawności. Istotny w tym względzie jest przepis art. 205 ustawy, stanowiący, że generalnie utrzymywanie urządzeń melioracji wodnych należy do zainteresowanych właścicieli gruntów, chyba że […] urządzenia te są objęte działalnością spółki wodnej działającej na terenie gminy lub związku spółek wodnych, w którym jest zrzeszona spółka wodna działająca na terenie gminy. Wtedy to utrzymanie należy do obowiązków spółki lub tego związku spółek wodnych. Ostatecznie, jeżeli urządzenia nie są utrzymywane, Wody Polskie mogą w drodze decyzji administracyjnej ustalić, kto i w jaki sposób powinien obowiązki wykonać. Wspomnijmy jeszcze, że właściciele gruntów, na które urządzenia melioracji wodnych wywierają korzystny wpływ, oraz właściciele gruntów i nieruchomości sąsiednich są obowiązani umożliwić wejście na grunt w celu utrzymywania tych urządzeń.

Jakie prawo ma rolnik?

Co zatem wynika z wymienionych wyżej zasad i przepisów dla rolnika, który chciałby sam (lub z sąsiadami) poprawić sytuację wodną na polach? We własnym zakresie może przede wszystkim zadbać o to, co ma na polu, czyli rowy i inne urządzenia, a nawet sprawdzić w ewidencji melioracji wodnych prowadzonej przez Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie, czy na polu są bądź powinny być melioracje. Ich udrożnienie, wyczyszczenie czy pogłębienie nie wymaga zgody, czy pozwolenia.

Wspólna sprawa sąsiadów

To jednak może nie wystarczyć, jeżeli również na sąsiednich polach urządzenia są zaniedbane. Tutaj konieczne będzie skłonienie sąsiadów do pracy. Nie można bowiem bez ich zgody i wiedzy „zajmować się” urządzeniami melioracyjnymi na ich działkach. Gdy to się nie uda, wykonania prac należy żądać od spółki wodnej, o ile oczywiście teren ten jest objęty działalnością jakiejkolwiek spółki. Gorzej, gdy ani sąsiedzi, ani spółka nie chcą współpracować bądź spółki na terenie nie ma. Pozostaje wtedy zwrócenie się do Wód Polskich z wnioskiem o wydanie decyzji w trybie art. 205 ustawy, nakładającej obowiązki w tym zakresie, o czym była mowa wyżej. Dodatkowo można ubiegać się o udział finansowy Skarbu Państwa w wykonaniu urządzeń melioracji wodnej.

Dopuszczalne jest użycie wody zgromadzonej w rowach do nawodnienia pól, o ile jesteśmy ich właścicielem. Ponadto, średnioroczny pobór wody nie może przekraczać 5 m³ na dobę. Korzystanie z powszechnych wód możliwe jest bez urządzeń technicznych. Inne wykorzystanie wód, a więc ponad wskazany limit bądź z wód powszechnych wymaga wodnoprawnego pozwolenia lub zgłoszenia.

Pamiętajmy jednak, że ograniczanie przepływu wody w rowach, jej gromadzenie, piętrzenie czy nadmierny pobór mogą prowadzić do ograniczenia wody na terenach sąsiednich. Negatywnie oddziaływać może też spuszczanie nadmiaru wody na działki sąsiednie. W sprawach wykorzystania wody warto zatem współpracować, a nie działać w pojedynkę.

A czego nie wolno robić?

Przede wszystkim właśnie nie można samowolnie zmieniać, niwelować czy rozbudowywać systemów melioracji, gdyż może to prowadzić do zaburzenia gospodarki wodnej na danym terenie. Tego typu prace, a także spiętrzanie wody, kumulowanie i gromadzenie w dodatkowych sztucznych zbiornikach nie powinno odbywać się bez konsultacji ze spółką wodną, Wodami Polskimi oraz bez spełnienia wymogów formalnych.

Chodzi zwłaszcza o pozwolenie wodnoprawne i zgłoszenie wodnoprawne, które wymagane są przy inwestycjach w urządzenia wodne. Pozwolenia i zgłoszenia to obszerny temat, którego omówienie wymaga osobnego artykułu.

Ochrona prawna cieków naturalnych

Musimy jeszcze nadmienić o ciekach naturalnych, do których zalicza się rzeki, strugi, strumienie i potoki oraz inne wody płynące w sposób ciągły lub okresowy naturalnymi, lub uregulowanymi korytami. Trzeba jednak przyznać, że czasem odróżnienie, kiedy mamy do czynienia z ciekiem naturalnym i sztucznym może być trudne.

Choć są to naturalne i stałe źródła zaopatrzenie w wodę, wykorzystanie ich w melioracji jest mocno ograniczone. Wynika to z faktu, że podlegają one większej ochronie prawnej, zatem korzystanie z tych rodzajów wód wiąże się z koniecznością uzyskania pozwolenia wodnoprawnego bądź dokonania zgłoszenia wodnoprawnego.

adw. Mikołaj Pomin

Fot. Mulak