Z artykułu dowiesz się
Mam dwójkę dzieci, gospodarstwo rolne ponad 40 ha plus dzierżawy i żadnego innego majątku. Jedno z nich rwie się do przejęcia gospodarki, drugie mieszka w mieście i prowadzi własną firmę. Obecnie zupełnie nie jest zainteresowane rolnictwem. Osiągnąłem już wiek emerytalny i chciałbym w końcu odpocząć od pracy. Marzy mi się spokojne i bezproblemowe scedowanie wszystkiego na młodych.
Sen z powiek spędza mi jednak obawa, że po mojej śmierci między rodzeństwem pojawią się spory majątkowe, jeśli gospodarstwo, którego nie da się podzielić, dam jednemu z dzieci. Zastanawiam się też, czy dobrym pomysłem jest przepisanie ziemi jeszcze przed śmiercią, czy może zapisać ją w spadku – tak swój problem opisuje Jerzy M. I w swoich obawach nie jest osamotniony. Podobne pytania o przyszłość zadaje sobie i nam wielu rolników.
Rzeczywiście, w trakcie cyklicznych dyżurów prawnych sporo udzielanych porad dotyczy aspektów przekazywania gospodarki. Sprawy dotyczą nie tylko tego, jak to zrobić, ale też jak radzić sobie w przypadku późniejszych nieporozumień i konfliktów rodzinnych. A źródeł problemów może być wiele. Choć wśród całej masy bezkonfliktowych sukcesji te kłopotliwe są zaledwie ułamkiem, warto poświęcić chwilę na zastanowienie, jak to poukładać.
Prawo daje wiele możliwości zagospodarowania majątku, zarówno za życia, jak i na wypadek śmierci. Przekazanie za życia może nastąpić poprzez sprzedaż, darowiznę, umowę dożywocia, zamianę. Każdy z tych sposobów wiąże się z przekazaniem prawa własności, co zasadniczo jest procesem definitywnym i ostatecznym (choć prawo przewiduje wyjątki od tej zasady). Przekazując własność gospodarstwa, dotychczasowy właściciel traci ją, a wraz z tym aktem traci kontrolę nad tym, co się będzie z nią później działo.
W przyszłości odwrócenie sytuacji, czyli odzyskanie własności będzie niezwykle trudne, o ile w ogóle możliwe. Zapis na wypadek śmierci to tak naprawdę testament, w którym spadkodawca określa, kto i w jakiej części nabędzie spadek. Testament można zmieniać i odwoływać dowolną liczbę razy.
Zacznijmy zatem od tego, co zawsze można zmienić, czyli testamentu, a ogólnie spadkobrania. Dziedziczenie to nabycie praw i obowiązków, które przysługiwały spadkodawcy. Spadek można nabyć w całości bądź z innymi osobami, czyli w częściach, na podstawie testamentu bądź ustawy. Skupmy się jednak tylko na dziedziczeniu testamentowym. Testamenty dzielą się na zwykłe i szczególne, a najpopularniejsze to spisane odręcznie i notarialne.
Testamenty mają to do siebie, że przeniesienie własności następuje dopiero po śmierci spadkodawcy. Jak wiadomo, od 15 czerwca 2022 r. świadczenie emerytalne w pełnej wysokości można otrzymać po spełnieniu warunków ustawowych, pomimo niezaprzestania działalności rolniczej. Praca na emeryturze stała się zatem wyborem. Tymczasem nasz Czytelnik już nabył uprawnienia emerytalne i chciałby od pracy odpocząć.
Decydując o pozostawieniu sobie gospodarstwa, może przykładowo oddać je w dzierżawę w całości lub części, czy do bezczynszowego używania (umowa podobna do dzierżawy, ale korzystający nie płaci czynszu, a jedynie podatek). Drugą stroną takiej umowy może być oczywiście dowolna osoba, także członek najbliższej rodziny.
Niewątpliwym plusem takiego rozwiązania jest, że to w dużej mierze właściciel będzie ustalał zasady korzystania z ziemi, np. okres trwania umowy. Dzięki zawarciu umowy na krótszy czas, czy na czas nieoznaczony będzie mógł – w razie problemów we współpracy – zmienić korzystającego z gospodarstwa. Ponadto, umowa dzierżawy może zapewnić stały dochód w postaci czynszu bez wyzbywania się majątku. Jest to niezwykle ważna kwestia, bo wtedy seniorzy pozostawiają sobie pewien poziom niezależności finansowej, nie pozostając na garnuszku następców, jak to się dzieje po przekazaniu całego areału.
Takie częściowe przekazanie jest oczywiście możliwe tam, gdzie jest co dzielić. W mniejszych gospodarstwach jest to trudniejsze. Nie zawsze też młodzi godzą się na takie przejęcie gospodarstwa.
Mądre przekazanie gospodarstwa rolnego zapewnia nie tylko komfort pracy i rozwoju gospodarstwa następcy, ale daje poczucie stabilności egzystencjalnej i finansowej seniorom oraz niesie zgodę w rodzinie.
Testamentowe rozporządzenie majątkiem wiąże się jednak z koniecznością uwzględnienia instytucji zachowku. Czym jest ten zachowek?
Zazwyczaj testament reguluje zasady dziedziczenia odmiennie od zapisów testamentowych, co z reguły prowadzi do sytuacji, w której ktoś zyskuje kosztem spadkobiercy/ców ustawowego/ych. Ustawodawca uznał, że w takich sytuacjach należy chronić interesy majątkowe osób najbliższych spadkodawcy, niejako wbrew jego woli. Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego zstępnym (np. dzieciom i wnukom – red.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należy się zachowek, czyli pieniądze.
Przykładowo, gdyby nasz Czytelnik przepisał gospodarstwo jednemu z dzieci, drugie z nich miałoby prawo do zachowku. A gdyby dodatkowo również żona Czytelnika została pominięta w testamencie, również ona miałaby do niego prawo. Kwota zachowku odpowiada:
W naszym przypadku drugiemu dziecku Czytelnika przysługiwałby zachowek wynoszący 1/4 wartości spadku (połowa z przysługującej mu z ustawy 1/2). Gdyby jednak żona Czytelnika dożyła otwarcia spadku, zachowki tych osób wynosiłyby po 1/6 wartości spadku, gdyż z ustawy każde z nich nabyłoby 1/3 (3 spadkobierców – żona i dwoje dzieci).
Zachowek jest przysporzeniem majątkowym od spadkodawcy, zatem można go otrzymać na różne sposoby jako darowiznę uczynioną przez spadkodawcę, powołanie do spadku i otrzymanie jego części, czy zapłata określonej kwoty pieniężnej.
Obliczenie zachowku nie jest trudnym zadaniem, chyba że majątek jest obciążony długami bądź gdy spadkodawca dokonywał darowizn za życia, a pozostawiony majątek to rzeczy, których wartość trudno ustalić. W przypadku naszego Czytelnika wystarczy podzielić wartość gospodarstwa przez 4 bądź 6 (w zależności od tego, ilu spadkobierców ustawowych dożyło otwarcia spadku).
W trudniejszych przypadkach konieczne jest jeszcze zaliczenie na poczet zachowków darowizn dokonanych przez spadkobiercę, odliczenie zapisów oraz odjęcie długów spadkowych, np. kredytów, niespłaconych kosztów pogrzebu itp.Po odjęciu długów spadkowych pozostała wartość stanowi wartość czystą spadku.
Co do darowizn, to zgodnie z art. 994 Kodeksu nie podlegają doliczeniu drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte (np. prezenty z okazji imienin, świąt). Suma wartości spadku i darowizn podlegających zaliczeniu stanowi tzw. substrat zachowku. Tę wartość, czyli substrat, należy pomnożyć przez udział danego uprawnionego w spadku, jaki by otrzymał, gdyby testamentu nie sporządzono. Uzyskana kwota to wysokość zachowku danego uprawnionego. Wyliczenie zachowku to zagmatwany i konfliktogenny proces. Chcąc zaoszczędzić spadkobiercom problemów z liczeniem, Czytelnik może rozważyć zatem przekazanie gospodarstwa za życia wybranemu potomkowi.
Przekazanie gospodarstwa wiąże się z pozbyciem własności. Nie musi jednak oznaczać konieczności wyprowadzki z gospodarstwa, czy możliwości korzystania z jakiejś jego części. Przekazanie gospodarstwa może nastąpić w drodze darowizny, dożywocia, sprzedaży, czy zamiany. Pierwsza z umów niestety nie eliminuje w przyszłości konieczności jej rozliczenia między spadkobiercami, gdyż w razie podziału spadku po darczyńcy trzeba będzie wziąć ją pod uwagę. Problemu tego nie ma w przypadku umów dożywocia i sprzedaży, gdyż są to umowy odpłatne. Pierwsza z nich polega na przeniesieniu własności gospodarstwa w zamian za prawo do mieszkania i korzystania z nieruchomości w ustalonym zakresie oraz innych świadczeń (utrzymania, opału, prądu etc.).
Elementem tej umowy może być również określona suma, płatna przez dożywotnika na rzecz uprawnionego. Niestety, ta forma czasem rodzi konflikty, wynikające ze wspólnego mieszkania i korzystania z nieruchomości oraz zabudowań, które ciągną się latami, gdyż żadna ze stron nie ma realnej możliwości zmiany miejsca zamieszkania czy pracy. Sprzedaż z kolei oznacza tylko jednorazowy dopływ środków w postaci kwoty ze sprzedaży. Nie musi jednak oznaczać konieczności zmiany miejsca zamieszkania, jeśli nie obejmie budynków mieszkalnych.
Przy przekazywaniu gospodarstwa często dyskusja toczy się nt. wartości gruntów przejmowanych przez następcę. Nawięcej emocji budzą nieruchomości na potencjalnych terenach budowlanych.
Wielu starszych rolników kończących działalność na własny rachunek stoi przed dylematem, w jaki sposób zapewnić ciągłość gospodarstwa. Często skupiają się jednak na tym, jak młodzi sobie poradzą z gospodarką, tracąc z oczu swój interes ekonomiczny i uzależniając się od tego, co otrzymają od następcy.
Tymczasem można dokonać innego wyboru: zadbać o swój interes. Takim sposobem może być wydzierżawienie gospodarstwa następcy na jakiś czas, np. 5 lat. Po jego upływie strony mogą zdecydować, czy dalej chcą kontynuować taką formę współpracy, czy też ją zmodyfikują. Dzięki temu właściciel uzyska dodatkowy dochód z czynszu i pozostanie właścicielem. Jest to też dobra próba dla obu stron łagodnej zmiany ról, choć w naszych warunkach wciąż mało popularna.
Tymczasem można przekazać część obowiązków i odpowiedzialności młodemu pokoleniu, by sprawdziło swoje możliwości i jednocześnie elastycznie mieć kontrolę nad losem majątku. Z pewnością warto poświęcić czas na przemyślenia i przyjrzeć się pracy następcy. I nie ulegać presji, choćby w związku z dofinansowaniem w ramach „Młodego rolnika”, gdyż nawet największe pieniądze nie pomogą cofnąć czasu i „odkręcić” złych i pochopnych decyzji.
adw. Mikołaj Pomin
fot. agrarfoto, Bujoczek
Najważniejsze tematy
