Kukurydza stała się drugą po pszenicy najważniejszą rośliną rolniczą w Polsce, z areałem 1,7 mln ha w 2021 r. Istnieje też duże prawdopodobieństwo, że wkrótce powierzchnia ta się zwiększy, co może być konsekwencją sytuacji w Ukrainie, która była ważnym jej producentem oraz sankcji nałożonych na Rosję. Pojawiła się możliwość uruchomienia ugorów w ramach zazielenienia pod produkcję pasz, z wykorzystaniem do tego celu kukurydzy. Zatem nie tylko znaczenie i skala uprawy, ale także specyfika nowych obszarów pod zasiewy wymaga skutecznej walki ze szkodnikami wschodów.

Mit o bezproblemowej uprawie kukurydzy

Kukurydza jest często uważana za roślinę mało problemową w uprawie. Panuje pogląd, że wystarczy ją zasiać, nawozić i odchwaścić, a potem czekać cierpliwie na zbiór. Jednak praktyka pokazuje, że nie zawsze jest tak łatwo. Pomijając problemy z pogodą, niektóre gospodarstwa zaczyna coraz mocniej dotykać problem agrofagów.

Oprócz chwastów, które niezwalczane mogą zagłuszyć uprawę i doprowadzić do dużych strat plonu, coraz ważniejsze stają się choroby oraz szkodniki. Te ostatnie potrafią silnie uszkodzić rośliny lub spowodować ich wypadanie z obsady. Zwykle nie występują masowo w całym kraju, natomiast częściej groźne są regionalnie lub lokalnie. Nie zmienia to jednak faktu, że w celu skutecznej ochrony roślin należy prowadzić monitoring zagrożeń.

Duża biomasa bezbronna na zagrożenia

Choć w pełni wegetacji kukurydza wytwarza dużą biomasę, która zapewnia jej względną tolerancję na niektóre zagrożenia środowiska, jednak wiosną rośliny są często bezbronne, np. na ataki ze strony szkodników. Etap kiełkowania, wschodów i rozwoju pierwszych liści właściwych to czas, gdy mogą łatwo uszkodzić kukurydzę w stopniu, który wpłynie na jej plonowanie. Choć zdolności regeneracji tego zboża są znane, to nie zawsze jest ono w stanie z nich efektywnie skorzystać. Wiele zależy bowiem od tego, kiedy, jak i w jakim nasileniu i rośliny zostały uszkodzone.

Liczna grupa szkodników

Skład gatunkowy wczesnowiosennych szkodników kukurydzy jest dość liczny. Część z nich oczekuje na rośliny żywicielskie na polu. Są to zarówno gatunki o jednorocznym, jak i kilkuletnim cyklu rozwojowym. Można do nich zaliczyć m.in. drutowce, pędraki, rolnice, lenie, stonkę kukurydzianą, wije, czy nicienie. Inne migrują bądź ukrywają się w glebie na miejscu przyszłej uprawy kukurydzy, czego przykładem są śmietki (kiełkówka i glebowa), ploniarka zbożówka, mszyce, wciornastki, ćma paciepnica białoznaczka (Helotropha leucostigma) oraz ślimaki. Odrębna grupa szkodników wschodów kukurydzy to dziki, sarny i gryzonie polne.

Poszczególne szkodniki różnią się miejscem żerowania. Jedne uszkadzają podziemne części kukurydzy, a inne tylko nadziemne. Niektóre mogą jednak żerować zarówno na korzeniach, jak i na częściach wegetatywnych wschodzących roślin.

Najgroźniejsze gatunki szkodników kukurydzy

Biorąc pod uwagę szkodliwość, w okresie wczesnowiosennym szczególnie groźne dla nowych zasiewów kukurydzy są: drutowce, ptaki, dziki, larwy stonki kukurydzianej oraz ploniarka zbożówka. Zwykle co roku pojawiają się one regionalnie, a niektóre upodobały sobie monokultury. Lokalnością i zmiennością występowania cechują się także śmietki (glebowa i kiełkówka), pędraki oraz rolnice.

Choć część szkodników kukurydzy preferuje wyższe temperatury, żerują również podczas chłodnej wiosny, kiedy rośliny wolniej rosną. Mają wówczas więcej czasu, aby je silniej uszkodzić, bo mechanizmy obronne roślin nie działają tak efektywnie jak przy wyższych temperaturach. Zwalczanie tej grupy agrofagów przypada w różnych okresach, co wynika z ich biologii, którą należy poznać przynajmniej w podstawowym zakresie.

Drutowce i pędraki

Drutowce i pędraki można spotkać najliczniej na plantacjach kukurydzy założonych po świeżo zaoranych użytkach wieloletnich lub ugorach, a także na polach sąsiadujących z takimi obszarami oraz w pobliżu większych kompleksów leśnych. Masowo występują też na monokulturach, choć nie jest to zasada, gdyż są to gatunki wielożerne i mogą się rozwijać na różnych uprawach, w tym przedplonach kukurydzy. Larwy sprężykowatych i chrabąszczowatych obecne są w całej Polsce, żyją 4–5 lat w glebie, dlatego brak uprawek sprzyja ich rozwojowi.

Choć szkodniki te towarzyszą kukurydzy przez całą wegetację, to największe zagrożenie stanowią wiosną. Tuż po siewach mogą wyjadać pęczniejące ziarniaki oraz podgryzać nowo wykształcone korzonki, eliminując lub ograniczając wschody. Na zachowanych uprawach larwy żerują na starszych korzeniach.

Przy słabszym uszkodzeniu rośliny wolniej rosną, okresowo więdną, gdyż system korzeniowy staje się mało wydolny. Silne uszkodzenie korzeni prowadzi do więdnięcia, żółknięcia i zaschnięcia całej rośliny. Niekiedy larwy wgryzają się w podstawę łodyg młodych roślin, co powoduje ich łamanie się. Takie objawy żerowania są też charakterystyczne i dla innych szkodników glebowych, m.in. rolnic czy paciepnicy. Drutowce i pędraki można wykryć za pomocą odkrywek glebowych wykonywanych przed siewem kukurydzy. Próg szkodliwości dla drutowców wynosi 2–8 larw/m².

Stonka i rolnice

Larwy stonki kukurydzianej występują obecnie wyłącznie w monokulturach kukurydzy, zwłaszcza na południu kraju. Żerują w glebie od końca kwietnia do sierpnia, ale najwięcej jest ich w czerwcu i lipcu. Obgryzają korzenie, powodując zaburzenia w rozwoju roślin i ich wyleganie. Rzadko doprowadzają do zniszczenia roślin, ale utrudniają zbiory i zmniejszają plon.

W grupie rolnic zasiewy kukurydzy może wczesną wiosną uszkadzać pokolenie zimujących w glebie gąsienic, które w ramach żeru uzupełniającego przed przepoczwarczeniem się wyjadać mogą ziarniaki i młode siewki, zwłaszcza przy wczesnych siewach kukurydzy w kwietniu. Później pojawia się ich wiosenne pokolenie, które uszkadza nadziemne oraz podziemne części roślin.

Próg ich szkodliwości to 1 gąsienica/2 m² pola w czasie wchodów lub 1–2 gąsienice/m² uprawy w fazie 5–6 liści kukurydzy. Przewidzenie masowego pojawu rolnic jest bardzo trudne, gdyż ich gradacje ogólnokrajowe zdarzają się co kilka lub kilkanaście lat, natomiast o wiele częściej pojawiają się w dużym nasileniu lokalnie.

Powszechne śmietki

Śmietki występują powszechnie na uprawach kukurydzy, ale chętniej nalatują na plantacje bogate w resztki pożniwne, w tym nawożone nawozami organicznymi, które przyciągają je specyficznym zapachem. Ich larwy preferują żerowanie w pęczniejących ziarniakach, zwłaszcza gdy wskutek chłodów proces wschodów się wydłuża. Mogą żerować też w szyjce korzeniowej siewek i młodych roślin, co prowadzi do braku wschodów lub wypadania roślin.

Ponieważ oznaki te mogą powstać na skutek żerowania innych szkodników, aby stwierdzić sprawcę, trzeba z chwilą wykrycia pierwszych pustych placów na etapie wschodów kukurydzy rozkopać posiane rzędy, przeprowadzić ogląd ziarniaków i stwierdzić obecność jasnej larwy śmietki, wielkości 5–8 mm, bez wyraźnie wyodrębnionej głowy.

Ploniarka czeka na 3. liść

Ploniarka zbożówka to szkodnik części nadziemnych kukurydzy. Pojawia się coraz liczniej w kraju, a samice preferują składanie jaj na roślinach w fazie 3 liści. Na dużych plantacjach obserwuje się silniejsze uszkadzanie pasów brzeżnych niż centralnych części pola. Larwy żerują wewnątrz tkanek, prowadząc do deformacji liści, a niekiedy uszkadzają bądź niszczą stożek wzrostu, co kończy się zamieraniem roślin.

Zwalcza się ją, gdy w roku wcześniejszym uszkodziła na sąsiednich plantacjach 15% roślin. Od 2021 r. nie można tego prowadzić chemicznie, z powodu braku zarejestrowanych środków. Nie ma też biopreparatów ani innych sposobów, aby powstrzymać nalot muchówek na rośliny. Jedyną metodą ochrony pozostaje zatem profilaktyka, w tym uprawa odmian szybko rosnących wiosną, które lepiej tolerują presję szkodnika.

Duet szkodników: ptaki i dziki w plantacji kukurydzy

Ptaki i dziki często koncentrują swoje szkodliwe działanie w rejonach, w których plantacje kukurydzy sąsiadują z kompleksami leśnymi. Chętnie odwiedzają monokultury, gdzie znajdują resztki kolb i roślin z ubiegłego roku oraz dodatkowe źródło pokarmu, np. szkodniki owadzie. Ptaki, poza wyjadaniem ziarniaków z gleby, mogą też wyrywać siewki i młode rośliny. Są odpowiedzialne za placowe wypady roślin. Większa ich szkodliwość jest obserwowana podczas chłodnej wiosny, kiedy brakuje naturalnego pożywienia lub gdy wylęg piskląt zbiega się w czasie z siewami bądź wschodami kukurydzy.