Odczyn gleby zależy zarówno od czynników naturalnych, jak i antropogenicznych, tj. kategorii agronomicznej gleby, zawartości materii organicznej (w glebach zawierających poniżej 1% węgla organicznego stwierdza się przeważnie niskie pH gleby), jakości stosowanych nawozów do odkwaszania, terminu ich aplikacji, wielkości dawek oraz formy nawozów wapniowych (tlenkowe, węglanowe, mieszane).

Utrzymywanie zakwaszanych gleb w gospodarstwie sprawia, że stosowanie nawozów mineralnych na gleby o nieuregulowanym odczynie przestaje być efektywne, a każde zwiększanie ich dawki nie przekłada się na wzrost plonów roślin. Zakwaszenie gleb nie pozostaje też bez wpływu na jakość wód. Takie pierwiastki jak mangan, glin, żelazo, wapń, magnez oraz metale ciężkie (ołów, kadm, miedź) mogą wskutek zakwaszenia przedostawać się z gleby do wody i pogarszać jej jakość, co nie pozostaje bez konsekwencji dla zdrowia ludzi i zwierząt. Na przykład, wysokie stężenie glinu w wodzie pitej powoduje biegunki, wymioty, wysypki na skórze i ból stawów. Podniesienie odczynu gleby jest zatem konieczne dla profilaktyki zdrowia roślin, ale też ludzi i zwierząt. Jedynym słusznym rozwiązaniem w tej sytuacji jest zwapnowanie gleb, które powoduje przede wszystkim wzrost efektywności wykorzystania przez roślinność składników nawozowych zapobiegając wymywaniu tych składników do wód gruntowych.

Wykonanie zabiegu wapnowania jesienią jest terminem optymalnym, bo wyższy odczyn gleby ogranicza ewentualne wymywanie składników pokarmowych z gleby wraz z jesiennymi opadami, poprawia wykorzystanie składników pokarmowych przez rośliny ozime, a co najważniejsze, w dłuższym aspekcie czasowym zwiększa życie biologiczne gleby i zapobiega chorobom roślin. Wapń zawarty w wapnie wpływa korzystnie na powstanie gruzełek gleby. Wapnowanie oczywiście poprawia proces humifikacji, przyczynia się pośrednio do zwiększenia zawartości materii organicznej w glebie na wiosnę. Lepiej zatem wapnować jesienią niż czekać z tym zabiegiem do wczesnej wiosny.

W zależności od rodzaju nawozu wapnowanie dostarcza glebie takich składników pokarmowych jak wapń i magnez. Wapń jest pierwiastkiem szczególnie korzystnie wpływającym na właściwości fizyczne i chemiczne gleby, co sprzyja rozwojowi pożytecznych mikroorganizmów biorących udział w tworzeniu gruzełkowatej struktury gleby i przekształcaniu świeżo wprowadzonej do gleby materii organicznej w próchnicę. Natomiast nawet niewielkie ilości magnezu zawarte w niektórych nawozach wapniowych mają istotne znaczenie nawozowe jako źródło magnezu pozwalające zabezpieczyć potrzeby pokarmowe roślin w stosunku do tego składnika na co najmniej okres roku po zastosowaniu nawozu.

Prawidłowo wykonane wapnowanie nie powinno spowodować jednak nagłej zmiany odczynu gleby. W tym celu zabieg ten zawsze powinien być poprzedzony analizą gleby. Dzięki temu niedrogiemu badaniu zyskujemy pewność, jaką ilość wapna potrzebujemy do przywrócenia glebie optymalnego odczynu oraz wybierzemy wapno najlepiej dostosowane do naszych warunków glebowych. Wysianie wapna jesienią zgodnie z badaniami naukowymi jest najlepszym terminem na wapnowanie, gdyż już w pierwszym roku po tym zabiegu skutkuje wzrostem plonów roślin uprawnych.

W tym okresie należy jednak pamiętać, że zgodnie z zaleceniami dobrej praktyki rolniczej do dobrowolnego stosowania nie należy łączyć zabiegu wapnowania ze stosowaniem nawozów naturalnych oraz nawozów mineralnych zawierających azot w formie amonowej. Nawożenie obornikiem świeżo wapnowanego pola też jest nieefektywne. Dlatego wskazane jest, aby między wapnowaniem a wprowadzaniem do gleby innych nawozów mineralnych lub organicznych upłynęło co najmniej 6 tygodni. Wapnowania gleby nie można łączyć ze stosowaniem większości nawozów mineralnych, bo prowadzi to po prostu do strat składników pokarmowych. Dotyczy to przede wszystkim azotu ulatniającego się do atmosfery w postaci amoniaku oraz fosforu, który w połączeniu ze związkami wapniowymi ulega uwstecznieniu do form niedostępnych dla roślin.

Nie należy stosować nawozów wapniowych na gleby nieużytkowane rolniczo (odłogi, tereny ekologiczne), a zwłaszcza położonych w strefach ochronnych i strefach wrażliwych wód, gdyż wapnowanie może zwiększyć zasób azotu mineralnego powodując tym samym wzrost zagrożeń środowiskowych. Nawozy wapniowe powinno się stosować pod przedplon roślin, które najkorzystniej reagują na wapnowanie. Najlepiej zabieg ten przeprowadzić przed orką siewną lub zimową. Szybsze działanie będą miały nawozy wapniowe drobno rozdrobnione oraz zawierające w składzie większe ilości wapnia i magnezu oraz dobrze wymieszane z warstwą orną gleby.

Zaleca się, aby stosować regularnie w praktyce rolniczej mniejsze dawki wapna, ale częściej. W pierwszej kolejności chodzi o podwyższenie pH gleby do optymalnej wartości, a następnie o jego utrzymanie. Prawidłowo wyliczona dawka wapna powinna zatem doprowadzić kwaśną glebę do wyższego zakresu pH zgodnie z kategorią agronomiczną gleby. Zalecane dawki wapna w zależności od kategorii agronomicznej gleby zamieszczono w tabeli.

W przypadku gleb zakwaszonych i jednocześnie z niedoborem magnezu, należy zastosować nawóz wapniowo-magnezowy, gdyż nie tylko niskie pH, ale i niedobór magnezu powodują ograniczenia wzrostu i rozwoju roślin. Gdy natomiast wyniki analizy gleby potwierdzają wystarczającą zasobność gleby w przyswajalny magnez, wystarczy wysiać zwykłe wapno nawozowe.

Na glebach lżejszych, w celu utrzymania optymalnego odczynu gleby zaleca się częstsze wapnowanie, ale mniejszymi dawkami wapna. W praktyce, takie regularne wapnowanie gleby niewielkimi dawkami rzędu 1,5–2,5 t CaO/ha wpływa niezwykle korzystnie nie tylko na aktywność życia biologicznego gleby, ale też zmniejsza oddziaływanie toksycznego glinu na rośliny. Na przykład, na plantacjach rzepaku, na których wykonuje się regularnie wapnowanie obserwuje się mniejsze porażanie roślin kiłą kapusty. Natomiast w dłuższym aspekcie czasowym w wyniku odkwaszenia gleby poprawia się również przyswajalność składników pokarmowych dla roślin, stwierdza się większą zdrowotność roślin i lepszą ich kondycję, co przedkłada się na wyższe plony i lepszą ich jakość.

Oczywiste jest, że z kategorią agronomiczną gleby jest związana forma wapna, którą odkwaszamy. Wapno tlenkowe z racji tego, że forma tlenkowa dość gwałtownie wchodzi w reakcję z wodą, szybko zmieniając odczyn wykazuje szybsze działanie. Jednak taka gwałtowna zmiana odczynu nie jest korzystna, szczególnie w przypadku gleb lekkich, dlatego też wapna tlenkowe należy stosować wyłącznie na gleby cięższe.

Do jesiennego wapnowania gleb zakwaszonych można polecić nawozy wapniowe węglanowe, dobrze zmielone, a na glebach zakwaszonych i jednocześnie ubogich w magnez – dolomit lub inne wapna zawierające magnez. Szybko i skutecznie działającym nawozem węglanowym jest kreda. Ustalając wielkość dawki nawozów wapniowych i wapniowo-magnezowych w okresie jesieni oczywiście bierzemy pod uwagę wymagania roślin pod względem odczynu gleb. Pamiętajmy, że nie wolno przeprowadzać zabiegu wapnowania także wapnem węglanowym na glebach zalanych wodą.

Drugim ważnym kryterium, od którego zależy działanie wapna jest stopień rozdrobnienia surowca, z którego produkowane jest wapno. Parametr ten decyduje o skuteczności odkwaszania nawozów wytworzonych ze skał twardych (nawozów dolomitowych). W nawozach typu tlenkowego oraz miękkich wapieniach typu wapno kredowe cecha ta ma drugorzędne znaczenie, ponieważ po wprowadzeniu do gleby rozpuszczają się one zazwyczaj stosunkowo szybko i dlatego ich działanie odkwaszające najczęściej jest obserwowane szybciej, bo już w pierwszym roku po zastosowaniu.

Z rozdrobnieniem z kolei ściśle jest związana aktywność chemiczna wapna, czyli szybkość reakcji nawozu wapniowego z glebą. Wyraża się ją w % w stosunku do aktywności świeżo strąconego węglanu wapnia, którą przyjęto za 100%. Aktywność chemiczna waha się od kilkunastu % dla najstarszych wapieni i dolomitów do prawie 100% dla miękkich skał. Wysoka aktywność chemiczna nawozu wapniowego jest jedną z jego najważniejszych właściwości pożądanych przez rolnika.

Nawozy dolomitowe mimo iż cechują się doskonałą siłą zobojętniającą, to najczęściej mają niską aktywność chemiczną i to właśnie przesądza o ich powolnym działaniu odkwaszającym. Aktywność chemiczną nawozów może poprawić dobre zmielenie surowca, ale niestety jest to zabieg kosztowny. Często więc w pierwszym a nawet drugim roku po zastosowaniu dolomitów, zwłaszcza gdy nawóz nie jest dostatecznie rozdrobniony działanie odkwaszające jest niewielkie. Odwrotnie jest natomiast przy stosowaniu kredy, pomimo jej mniejszej siły zobojętniającej niż wapna dolomitowego, efekt odkwaszający kredy jest prawie natychmiastowy. Kreda taką właściwość posiada dzięki wysokiej aktywności chemicznej sięgającej wartości 80–100%. Dlatego po zastosowaniu kredy efekty odkwaszania widoczne są już w pierwszym roku i zdarza się, że utrzymują się nawet 3 lata. Skuteczność odkwaszania natomiast wapieni dolomitowych widoczna jest dopiero w drugim roku po wapnowaniu, ale w dłuższej perspektywie działanie odkwaszające trwa dłużej niż kredy.

Do wapnowania gleb należy używać wyłącznie nawozów dopuszczonych do obrotu i stosowania w rolnictwie. Używając tylko takich nawozów można być pewnym, że są one bezpieczne dla roślin i gleby. Bardzo ryzykowne jest stosowanie nawozów z niepewnego źródła, bez atestu. Rynek nawozów wapniowych jest ogromny i bardzo zróżnicowany cenowo. Jednak ostrożnie podchodźmy do niskich cen, czy też nowości. Stąd też ważne jest, aby kupować nawozy z atestem, z podanym składem chemicznym i deklarowaną zawartością metali ciężkich. Na etykiecie nawozu wapniowego powinny być zamieszczone m.in. dane na temat parametrów chemicznych wapna: zawartość CaO lub CaCO3, MgO w zależności od typu wapna (tlenkowe, węglanowe lub węglanowo-magnezowe, tlenkowo-węglanowe), dodatkowo aktywność chemiczna, np. 60–90% oraz parametry fizyczne wapna: przesiew i wilgotność, np. 6–10.

Dla rolnika są to niezwykle ważne parametry, gdyż informują nie tylko o zawartości w nawozie: CaO, MgO lub CaCO3, szybkości działania nawozu (aktywność chemiczna), ale również o sposobie rozsiania wapna (przesiew). Im bardziej pyliste wapno, tym trudniej je rozsiać na polu. Zawsze warto jest kupić wapno o lepszych parametrach jakościowych, nawet jeśli jego cena jest nieco wyższa. Na jakości nie warto oszczędzać, bo przyswajalność składników pokarmowych jest wystarczająco wysoka dla roślin tylko przy uregulowanym odczynie gleby. Poza tym należy zwracać uwagę na wilgotność i rozsiewalność wapna, gdyż cechy te decydują o łatwości transportu i rozsiewu. Optymalna wilgotność dla nawozów tlenkowych i węglanowych z produkcji podstawowej wynosi 5–8%. Nawozy wapniowe nie powinny być nadmiernie przesuszone, ponieważ powstaje wówczas uciążliwy problem pylenia przy ich transporcie i rozsiewie. Za zakupione wapno zawsze żądajmy rachunku. Wówczas w razie „niezadziałania nawozu” można ubiegać się o reklamację towaru. Przy zakupie konkretnego wapna należy dokładnie oszacować koszty poniesione na wapnowanie, na które składają się: forma nawozu, zawartość zasadowych składników, wielkość dawki potrzebna do odkwaszenia pola, cena nawozu za tonę CaO i koszty zastosowania wapna na polu (transport + rozsiew).