Żerujące na kłosach zbóż szkodniki to ryzyko zarówno strat ilościowych, jak i jakościowych ziarna. Pomimo ograniczonych możliwości, dobór właściwego insektycydu i precyzyjny termin wykonania zabiegu to kluczowe elementy ich skutecznego ograniczania. Na plantacjach zbóż w okresie kłoszenia może żerować kilka ważnych gospodarczo szkodników.

Często pomiędzy tworzącymi się ziarniakami można dostrzec liczne kolonie mszyc, szczególnie mszycy zbożowej. Masowo żerując, obniżają masę plonu (poprzez zmniejszenie potencjału tworzenia wysokiej MTZ), a także wpływają na jakość ziarna przez obniżenie zawartości aminokwasów, co wpływa na wartość wypiekową mąki. Dodatkowo na pozostawianych przez mszyce wydzielinach mogą rozwinąć się grzyby sadzakowe, które z kolei wytwarzają bardzo groźne dla ludzi i zwierząt mikotoksyny.


Zobacz także: T3 - zabieg ochrony kłosa. Co na Fuzariozę?

Ciepła pogoda korzystnie wpływa na ich rozwój, na skutek czego w szybkim tempie zwiększa się liczba ich generacji. Próg szkodliwości wynosi średnio 5 mszyc na 1 źdźbło na 100 losowo wybranych źdźbłach. Przenoszenie wirusów o tej porze roku nie ma większego znaczenia dla plonu w danym sezonie, ale może mieć istotny wpływ na przetrwanie i rozprzestrzenianie tych patogenów na nowe plantacje.

Mszyca zbożowa ma największy wpływ na ograniczenie nalewania ziarna, a ponadto obniża zawartość aminokwasów w mące. Fot. Strażyński.

Zmiany klimatu również spowodowały, że wzrosło znaczenie wciornastków, które żerują na zbożach od fazy kłoszenia praktycznie aż do zbiorów. Te niewielkie owady, zwane potocznie „przecinkami”, dokuczają również ludziom, u których mogą powodować alergiczne reakcje skórne.

Zarówno larwy i dorosłe osobniki wciornastków wysysają sok z ziarniaków zbóż, co przy ich masowym wystąpieniu obniża plon i pogarsza jego jakość. Zaatakowane ziarniaki są mniejsze lub zupełnie się nie wykształcają, wskutek czego często obserwuje się bielenie kłosów. Termin zwalczania wciornastków wynika z progów szkodliwości: w pełni kwitnienia 5–10 owadów dorosłych lub larw na 1 kłosie, natomiast w okresie wypełniania ziarna 40–50 larw na 1 kłosie.

Wciornastki wysysają soki z kłosów, co także wpływa negatywnie na MTZ. Fot. Strażyński.

Lednica zbożowa i żółwinek zbożowy - spadek jakości ziarna

W coraz większym nasileniu na uprawach zbóż pojawiają się ciepłolubne pluskwiaki – lednica zbożowa i żółwinek zbożowy, które największe szkody powodują w trakcie żerowania na kłosach. Najliczniej pojawiają się w południowych regionach kraju, choć coraz więcej doniesień o powodowanych przez nie szkodach napływa również z rejonów centralnych i północno-zachodnich. Szkodliwe są zarówno osobniki dorosłe, jak i larwy tych pluskwiaków, odżywiające się sokami roślin m.in. młodych kłosów. Na skutek ich żerowania ziarniaki są słabo wykształcone lub kłos jest wypełniony ziarniakami tylko częściowo.

Lednica zbożowa z lewej i żółwinek zbożowy z prawej to szkodniki o największym wpływie na jakość ziarna i uzyskiwanej z niego mąki, gdyż wydzielane w ich ślinie enzymy rozkładają gluten. Owady te powinny być bezwzględnie zwalczane w pszenicy i życie na mąkę. Fot. Strażyński. 

Zaatakowane przez te pluskwiaki ziarno jest gorszej jakości, spada MTZ, a mąka z takiego ziarna nie ma wartości wypiekowej, ponieważ w czasie żerowania owady te wydzielają ze śliny enzymy rozkładające gluten – stąd charakterystyczne jasne odbarwienie kłosów. Bardzo często uszkodzenia kłosów powodowane przez żółwinka i lednicę przypisuje się błędnie żerowaniu wciornastków, gryzoni lub suszy. Obydwa gatunki pluskwiaków rozwijają jedno pokolenie, choć lednica w cieplejszych regionach Europy może rozwinąć dwie generacje. Próg ekonomicznej szkodliwości dla żółwinka zbożowego wynosi średnio 2 larwy na 1 m².

Szkodniki redukujące plon - pryszczarki i gąsienice zwójek

Szkodnikami, które mogą istotnie zredukować plon, żerując w okresie kłoszenia i wykształcania ziarniaków, są pryszczarkowate – paciornica pszeniczanka i pryszczarek pszeniczny. Larwy tych niewielkich muchówek odżywiają się pyłkiem, a w późniejszym okresie żerują także na zawiązkach ziarniaków. W zaatakowanych przez larwy kwiatach ziarniaki nie rozwijają się lub są zniekształcone, o znacznie obniżonej jakości siewnej i wartości konsumpcyjnej.

Pryszczarek pszeniczny żeruje na kłoskach i rozwijających się ziarniakach. Może to powodować, że zamiast ziarna zbierzemy poślad. Fot. Strażyński. 

W ostatnich latach można zaobserwować żółtawe gąsienice żerujące na liściach i kłosach zbóż. Są to gąsienice zwójek – zbożowej i kłosowej, którym w ostatnich latach sprzyjają monokultury i wyższe temperatury. W cieplejszych rejonach Europy zwójki stanowią już poważny problem dla plantatorów zbóż z uwagi na powodowane znaczne straty plonu.

Gąsienice zwójek zjadają zielone części kłosa i młode ziarniaki. Ponadto wytwarzają oprzęd, który utrudnia zbiór i sprzyja rozwojowi grzybów. Fot. Strażyński. 

W niektórych latach obserwuje się gradacyjne pojawy chrząszczy poświętnikowatych. W okresie kwitnienia i formowania ziarna może pojawiać się nałanek kłosiec. Ten, podobny nieco do chrabąszcza, ale mniejszy od niego, chrząszcz odżywia się początkowo pylnikami, ale później wyjada ziarniaki, prowadząc do szczerbowatości kłosów. Jeszcze do niedawna ten szkodnik pojawiał się lokalnie w niewielkim nasileniu, ale w ostatnich latach pojawiły się doniesienia o wzroście jego liczebności, zwłaszcza w południowo-zachodnich rejonach kraju.

Na kłosach masowo może żerować łanocha pobrzęcz, należący do tej samej rodziny co nałanek chrząszcz, co miało miejsce w 2017 i 2018 r.

Łanocha pobrzęcz Fot. Shutterstock.


Nałanek kłosiec fot. Strażyński


Żerowanie łokasia fot. Shutterstock


Czytaj również: Kiedy podać azot na kłos? Jak oszacować plon?

Stopniowo obserwuje się wzrost szkodliwości łokasia garbatka z rodziny biegaczowatych. Co prawda, największe znaczenie gospodarcze mają jego larwy, niemniej chrząszcze powodują podobne uszkodzenia jak nałanek i łanocha, żerując na miękkich ziarniakach. Lokalnie problem stanowią też szkodniki niestanowiące do tej pory poważnego problemu, jak np. niezmiarka paskowana, której larwa uszkadza głównie dokłosie.

Niezmiarka paskowana ma jeszcze małe znaczenie. Jej larwy żerować mogą na dokłosiu. Fot. Strażyński.

Zwalczanie szkodników żerujących w kłosach zbóż 

Aktualnie ochrona chemiczna nadal pozostaje główną metodą ochrony zbóż. Jednak konieczność jej stosowania musi być uzasadniona i wynikać z faktycznej potrzeby, kiedy poziom nasilenia danego szkodnika przekracza próg ekonomicznej szkodliwości. Rzeczywiste zagrożenie uprawy pozwoli ocenić tylko systematyczny, prowadzony w odpowiednim terminie monitoring – może się okazać, że wystarczający będzie zabieg tylko w pasach brzeżnych (zwłaszcza na większych plantacjach). Efektywność chemicznego zwalczania szkodników zależy przede wszystkim od właściwego terminu, zastosowanego insektycydu oraz optymalnej temperatury jego skutecznego działania.

To, co najważniejsze Mszyce szkodzą głównie przez obniżenie MTZ i sprzyjanie rozwojowi grzybów. Wciornastki oprócz wysysania soków mogą wywoływać reakcję alergiczną u wrażliwych osób. Lednica i żółwinek migrują coraz dalej na północ kraju. Żerowanie pryszczarkowatych może powodować, ze zamiast ziarna uzyskamy poślad. Gąsienice zwójek są nowym zagrożeniem dla coraz większej części kraju. Na zbożach coraz częściej straty gospodarcze powodują chrząszcze: nałanek kłosiec, łokaś garbatek oraz od niedawna łanocha pobrzęcz.

Zwalczanie szkodników żerujących w kłosach zbóż przypada w okresie wiosenno-letnim, a wtedy zwykle panują wyższe temperatury, w których nie wszystkie insektycydy wykazują optymalną skuteczność działania. Należy również zwracać uwagę na okresy karencji w zależności od insektycydu. Czasem nie jest on wymagany (acetamipryd) lub wynosi od 14 do 35 dni (pozostałe s.cz.).

Paleta substancji czynnych z roku na rok jest coraz mniejsza, a mniejszy wybór insektycydów to słabszy efekt zwalczania szkodników, m.in. z uwagi na możliwość wytworzenia przez nie odporności (szczególnie mszyc). Po planowanym wycofaniu kolejnych substancji czynnych (m.in. pyretroidów i karbaminianów) i przy braku alternatywy, ochrona stanie się mocno utrudniona.

Zarejestrowane insektycydy zwalczające mszyce w pszenicy 

Aktualnie zarejestrowane insektycydy zwalczające mszyce w pszenicy ozimej przedstawiono w tabeli 1. Do zwalczania żółwinka zbożowego w okresie kłoszenia w małoobszarowych uprawach zbóż zarejestrowany jest jedynie zawierający acetamipryd Leptosar 200 SL.

Po niedawnym wycofaniu alfa-cypermetryny nie ma już możliwości bezpośredniego zwalczania wciornastków. Nie ma też ochrony przed innymi szkodnikami, mogącymi żerować na kłosach zbóż (pryszczarki, zwójki, nałanek, łokaś, niezmiarka), ale w pewnym zakresie będą je ograniczały zabiegi stosowane do zwalczania mszyc czy żółwinka.

dr inż. Przemysław Strażyński IOR – PIB w Poznaniu