Bartłomiej Czekała: Na początek powiedz może ogólnie w jaki sposób normy dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska (GAEC) mają obowiązywać rolników w praktyce?


Grzegorz Ignaczewski: Musimy sobie od razu powiedzieć, że jeżeli chodzi o zbiór norm GAEC (mamy ich 9) to są one częścią tzw. wymogów warunkowości, czyli zestawu wymagań, które każde gospodarstwo musi spełnić żeby otrzymać jakiekolwiek płatności. Jeżeli nie będziemy spełniać którejkolwiek z tych norm, to wówczas grożą nam sankcje w postaci utraty części dopłat bezpośrednich. Jednak warunkowość to nie tylko normy GAEC, lecz także przepisy, które obowiązują na kanwie prawa krajowego, czyli tego, co do niedawna znaliśmy pod nazwą przepisów cross compliance. I jeszcze jedna ważna sprawa - musimy oddzielić sobie rzeczy, które wiążą się z wypełnieniem norm warunkowości (w tym GAEC) i tym, co wiąże się z tematem ekoschematów. To są dwie różne rzeczy. Żeby planować realizację ekoschematów musimy najpierw wypełnić normy warunkowości. 

Obejrzyj cały wywiad!

Przypomnijmy jak zgodnie z nowymi rozporządzeniami  wyglądają poszczególne normy dobrej kultury rolnej (GAEC).

GAEC 1: Utrzymywanie trwałych użytków zielonych w oparciu o proporcję trwałych użytków zielonych do użytków rolnych.

W ramach normy GAEC 1, udział trwałych użytków zielonych (TUZ) w powierzchni gruntów rolnych w skali całego kraju nie może się zmniejszyć o więcej niż 5% w stosunku do roku referencyjnego 2018. W przypadku zmniejszenia wskaźnika TUZ o więcej niż 5%, przekształcanie trwałych użytków zielonych jest niedopuszczalne, a rolnicy, którzy są w posiadaniu gruntów, które powstały w wyniku takiego przekształcenia trwałych użytków zielonych, są obowiązani do przywrócenia określonego odsetka tych przekształconych trwałych użytków zielonych lub ustanowienia innego obszaru odpowiadającego temu odsetkowi jako obszar trwałych użytków zielonych.

Pozostałe obowiązki w ramach normy GAEC 1 zostały uregulowane także w ustawie o Planie Strategicznym.

GAEC 2: Ochrona terenów podmokłych i torfowisk

Rozporządzenie nie obejmuje normy GAEC 2, która zgodnie z ustawą o Planie Strategicznym będzie wdrożona od 2025 roku i przepisy w jej zakresie zostaną doprecyzowane w późniejszym terminie.

GAEC 3: Zakaz wypalania ściernisk

Norma GAEC 3 ustanawia zakaz wypalania użytków rolnych. Z tym, że dopuszcza się punktowe wypalanie roślin, części roślin lub resztek pożniwnych ze względów związanych ze zdrowiem roślin. Punktowe wypalanie można zastosować przykładowo do spalenia na polu łętów ziemniaka. Sposób wdrożenia tej normy nie ulega zmianie w stosunku do zasad obowiązujących w jej zakresie w ramach zasady wzajemnej zgodności.

GAEC 4: Ustanowienie stref buforowych wzdłuż cieków wodnych

Norma GAEC 4 ustanawia zakaz stosowania nawozów oraz środków ochrony roślin na gruntach rolnych w pobliżu wód powierzchniowych w odległości wynoszącej co najmniej 3 m. Sposób wdrożenia tej normy różni się od zasad obowiązujących w ramach zasady wzajemnej zgodności tym, że zakazuje stosowania wszystkich nawozów (nie tylko azotowych), oraz dodatkowo środków ochrony roślin, w odległości od wód powierzchniowych wynoszącej 3 m (w porównaniu do odległości wynoszącej co do zasady 5, 10 lub 20 m, obowiązujące w analogicznej normie GAEC w zasadzie wzajemnej zgodności).

Bez zmian pozostają objęte normą rodzaje wód powierzchniowych. Są one zgodne z przepisami prawa krajowego (program azotanowy). Wymogi warunkowości wynikające z tego programu działań wchodzą w zakres wymogu podstawowego w zakresie zarządzania i nie są objęte projektowanym rozporządzeniem.

GAEC 5: Zarządzanie orką przyczyniające się do zmniejszenia ryzyka degradacji i erozji gleby, w tym uwzględnianie nachylenia terenu

Norma GAEC 5, stanowią kontynuację normy obowiązującej w ramach zasady wzajemnej zgodności, dotyczącej minimalnego zagospodarowania terenu odzwierciedlającego warunki danego miejsca w celu ograniczenia erozji, określającej zasady gospodarowania na stokach.

Brzmienie normy ulega jednak zmianie i teraz obejmuje przepisem stoki o nachyleniu 14% lub większym, w miejsce dotychczasowych stoków o nachyleniu powyżej 20º (20º to jest ok. 36,4%). Zwiększenie ambicji wymogów normy, poprzez objęcie stoków o mniejszym nachyleniu, ma na celu silniejsze ograniczenie zjawisk erozji gleb oraz procesów towarzyszących, a więc transportu składników nawozowych i zanieczyszczenia wód związkami biogennymi, utraty materii organicznej gleb zagrożonych erozją, zamulania dróg, poboczy oraz cieków wodnych.

Ponadto, wymogi normy GAEC 5 wprowadzają termin zakazu utrzymywania ugoru czarnego na gruntach ornych, wskazując okres od 1 listopada danego roku do 15 lutego kolejnego roku.

Poza tym, nakaz utrzymania okrywy roślinnej lub ściółki w międzyrzędziach obejmuje, obok dotychczasowych roślin wieloletnich na gruntach ornych, także plantacje drzew owocowych, co ma na celu skuteczniejsze ograniczanie erozji.

GAEC 6: Minimalna pokrywa glebowa w najbardziej newralgicznych okresach

Norma GAEC 6, stanowi kontynuację normy obowiązującej w ramach zasady wzajemnej zgodności w zakresie obowiązku utrzymania okrywy ochronnej gleby w okresie od dnia 1 listopada danego roku do dnia 15 lutego kolejnego roku, z tym że w przypadku gruntów ornych rozszerzają ten obowiązek z obszarów zagrożonych erozją wodną na cały kraj i określają go na poziomie 80% gruntów ornych, a dodatkowo ustanawiają ten obowiązek dla wszystkich plantacji drzew owocowych. Rozszerzenie zakresu normy zwiększa poziom ambicji środowiskowych.

W ramach normy GAEC 6, utrzymanie okrywy ochronnej gleby na powierzchni stanowiącej co najmniej 80% gruntów ornych może być spełnione poprzez m.in.:

·        okrywę roślinną typu uprawy ozime,

·        trawy na gruntach ornych,

·        międzyplony ozime,

·        pozostawienie ścierniska,

·        pokrycie gruntów resztkami pożniwnymi, czy mulczem.

Pokrycie gruntów okrywą ochronną ma za zadanie ochronę gleby przed erozją i utratą materii organicznej gleby. Ponadto, okrywa glebowa wpływa także na ograniczenie spływu nawozów i związków biogennych do wód, przez co ogranicza ich zanieczyszczenie.

GAEC 7: Zmianowanie i dywersyfikacja upraw na gruntach ornych

Norma GAEC 7, wprowadza obowiązek zmianowania i dywersyfikacji upraw. Zmianowanie upraw jest nowym obowiązkiem w stosunku do roku 2022, natomiast dywersyfikacja upraw stanowi, z pewnymi zmianami, kontynuację wymogu obowiązującego w ramach zazielenienia do roku 2022. Oba te obowiązki nie dotyczą gospodarstw o powierzchni gruntów ornych do 10 ha oraz takich, w których duży udział mają uprawy traw lub innych zielnych roślin pastewnych, uprawy roślin bobowatych lub grunty ugorowane.

Ponadto norma GAEC 7 rolników prowadzących produkcję ekologiczną uznaje za spełniających wymogi normy GAEC 7 dotyczącej zmianowania i dywersyfikacji upraw. Zasada ta ma zastosowanie jedynie do tej części gruntów ornych, na której jest prowadzona produkcja ekologiczna.

Obowiązki normy GAEC 7 obejmują zarówno zmianowanie upraw, jak i ich dywersyfikację. Zmianowanie dotyczy każdej działki rolnej w taki sposób, aby na powierzchni co najmniej 40% gruntów ornych w gospodarstwie prowadzona była inna uprawa w plonie głównym w porównaniu z rokiem poprzednim, oraz taka sama uprawa w plonie głównym nie mogła występować na danej działce rolnej dłużej niż 3 lata, chyba że rolnik uprawia na tych działkach rośliny wpływające pozytywnie na potencjał gleby, takie jak rośliny bobowate, trawy i inne zielne rośliny pastewne, mieszanki bobowatych drobnonasiennych z trawami, uprawy wieloletnie lub ugoruje te grunty.

Ponadto obowiązek zmianowania upraw na każdej działce rolnej w taki sposób, aby na powierzchni co najmniej 40% gruntów ornych w gospodarstwie prowadzona była inna uprawa, uznaje się za spełniony w przypadku wprowadzenia po zbiorze plonu głównego uprawy wtórej, czyli:

• międzyplonu ozimego, utworzonego przez wysiew co najmniej jednego gatunku roślin i tworzącego okrywę roślinną co najmniej od dnia 1 listopada danego roku do dnia 15 lutego kolejnego roku, lub
• międzyplonu ścierniskowego, utworzonego przez wysiew co najmniej jednego gatunku roślin w okresie od dnia 1 lipca do dnia 20 sierpnia i utrzymanego co najmniej do dnia 15 października albo przez okres co najmniej 8 tygodni od dnia jego wysiewu, lub
• przez wysiew wsiewki w roślinę uprawianą w plonie głównym, utrzymanej co najmniej 8 tygodni od dnia zbioru uprawy w plonie głównym lub do wysiewu kolejnej uprawy w plonie głównym.

Natomiast dywersyfikacja upraw powinna być prowadzona w taki sposób, aby na gruntach ornych były co najmniej 3 różne uprawy, przy czym uprawa zajmująca największą powierzchnię, nie może zajmować więcej niż 65% gruntów ornych, a dwie uprawy zajmujące łącznie największą powierzchnię, nie mogą zajmować więcej niż 90% gruntów ornych.

W porównaniu do praktyki dywersyfikacji upraw w ramach zazielenienia, przepisy rozporządzenia nie przewidują zróżnicowania wymogów w zależności od wielkości powierzchni gruntów ornych w gospodarstwie (od 10 do 30 ha i powyżej 30 ha gruntów ornych). Co do zasady wszyscy rolnicy posiadający powyżej 10 ha gruntów ornych będą zobowiązani do prowadzenia 3 różnych upraw na gruntach ornych. Progi procentowe również są zmienione w porównaniu do zazielenienia, w którym wynosiły one 75% dla uprawy zajmującej największa powierzchnię oraz, w przypadku gospodarstw powyżej 30 ha gruntów ornych, 95% dla dwóch upraw łącznie zajmujących największą powierzchnię.

GAEC 7 od 2024 r.

Norma GAEC 7 nie będzie obowiązywała w 2023 roku.  Wynika to z faktu skorzystania przez Polskę z możliwości odstępstwa. To czasowe odstępstwo, przyjęte w obliczu konfliktu zbrojnego w Ukrainie, służy zapewnieniu bezpieczeństwa żywnościowego poprzez umożliwienie elastyczności w wykorzystywaniu gruntów ornych do produkcji żywności.

GAEC 8: Utrzymanie elementów i obszarów nieprodukcyjnych

Norma GAEC 8 określa obowiązki w zakresie:

• przeznaczenia minimalnego udziału powierzchni gruntów ornych na obszary i elementy nieprodukcyjne, w tym grunty ugorowane;
• zachowania określonych elementów krajobrazu na wszystkich użytkach rolnych;
• zakazu przycinania, w określonym okresie, drzew i żywopłotów znajdujących się na wszystkich użytkach rolnych.

Przepisy z pkt. 1 są wzorowane na przepisach wdrażających obszary proekologiczne EFA w ramach zazielenienia do 2022 r. Zasadnicze różnice polegają na tym, że obszary EFA miały być utrzymywane na powierzchni odpowiadającej 5% powierzchni gruntów ornych w gospodarstwach rolników posiadających ponad 15 ha gruntów ornych, natomiast analogiczny obowiązek w ramach normy GAEC 8 będzie zobowiązywał do przeznaczenia co do zasady powierzchni 4% gruntów ornych na elementy i obszary nieprodukcyjne w gospodarstwach rolników posiadających ponad 10 ha gruntów ornych.

Minimalny udział wskazany w pkt. 1 wynosi co do zasady 4% gruntów ornych, jeżeli jest realizowany za pomocą obszarów nieprodukcyjnych, w tym gruntów  ugorowanych. Rolnik może częściowo zrealizować ten wymóg za pomocą określonych obszarów produkcyjnych, tzn. międzyplonów i upraw wiążących azot, uprawianych bez stosowania środków ochrony roślin. W tym przypadku obowiązkowy odsetek wzrasta do 7% gruntów ornych, z czego 3% należy obowiązkowo przeznaczyć na obszary i elementy nieprodukcyjne.

Lista obszarów nieprodukcyjnych jest szeroka i obejmuje grunty ugorowane, rowy, oczka wodne, miedze śródpolne i strefy buforowe, żywopłoty, pasy zadrzewione, zadrzewienia liniowe, pojedyncze drzewa, zagajniki śródpolne i pasy gruntów wzdłuż obrzeży lasu, spełniające określone kryteria.

Zakaz prowadzenia produkcji rolnej, wprowadzony dla określonych obszarów nieprodukcyjnych (gruntów ugorowanych, miedz śródpolnych i stref buforowych, pasów gruntów wzdłuż obrzeży lasu), obejmuje także zakaz nawożenia. Natomiast termin ograniczający okres zakazu wypasu i koszenia, wprowadzony dla określonych obszarów nieprodukcyjnych, został wprowadzony w tym celu, aby umożliwić rolnikom przeprowadzenie po wskazanym terminie zabiegu agrotechnicznego, mającego na celu usunięcie lub zniszczenie niepożądanej roślinności, który jest co do zasady obowiązkowy na użytkach rolnych.

GAEC 8 od 2024 r. 

W roku 2023 w normie GAEC 8 w zakresie dotyczącym przeznaczenia minimalnego udziału gruntów ornych na obszary nieprodukcyjne, będzie stosowane odstępstwo umożliwiające prowadzenie produkcji na gruntach ugorowanych, z wyjątkiem upraw kukurydzy, soi i zagajników o krótkiej rotacji, a możliwa produkcja obejmuje wysiewy roślin ozimych dokonane jesienią 2022 r. To czasowe odstępstwo, przyjęte w obliczu konfliktu zbrojnego w Ukrainie, służy zapewnieniu bezpieczeństwa żywnościowego poprzez umożliwienie elastyczności w wykorzystywaniu gruntów ornych do produkcji żywności. Umożliwia ono rolnikom elastyczność w wykorzystaniu gruntów ornych do produkcji żywności, natomiast kukurydza i soja są uprawiane w większości na pasze, a zagajniki o krótkiej rotacji na cele energetyczne. 

GAEC 9: Zakaz przekształcania lub zaorywania trwałych użytków zielonych wyznaczonych jako cenne na obszarach Natura 2000.

Norma GAEC 9 zakazuje przekształcania i zaorywania trwałych użytków zielonych wyznaczonych jako wrażliwe pod względem środowiskowym, położonych na obszarach Natura 2000. Pod pojęciem zakazu przekształcania rozumie się m.in. zaorywanie, zamianę na inne użytki rolne, zalesianie, zabudowę lub eksploatację torfu i kruszyw.

Zgodnie z ustawą o Planie Strategicznym, rolnik, który wbrew zakazowi przekształcił lub zaorał trwałe użytki zielone objęte normą, będzie obowiązany do ponownego przekształcenia tego obszaru w trwały użytek zielony, nie później niż do dnia 31 maja roku następującego po roku złożenia wniosku o przyznanie pomocy, ale nie później niż do dnia złożenia kolejnego wniosku. Wdrożenie normy GAEC 9 stanowi co do zasady kontynuację ochrony cennych przyrodniczo trwałych użytków zielonych, która do 2022 r. wchodziła w zakres zazielenienia (płatności z tytułu praktyk rolniczych korzystnych dla klimatu i środowiska).