W uprawach drzew owocowych występuje kilka gatunków motyli z rodziny zwójkowatych. W zależności od rejonu, charakterystyki sadu czy jego otoczenia, sama struktura gatunkowa zwójkówek może być bardzo zróżnicowana. Liczba gatunków w danym sadzie zmienia się również na przestrzeni sezonów wegetacyjnych.

Gatunki zwójek

Aby dobrze zwalczyć danego motyla, należy poznać dokładnie jego biologię. Ustalenie konkretnego terminu zabiegu zwalczającego powinno być adekwatne do aktualnej sytuacji w danym sadzie i pokrywać się z okresem największego występowania szkodliwych gąsienic dominującego gatunku lub całej ich grupy. Z doświadczeń terenowych wynika, że presja danego gatunku motyli może się znacznie różnić w obrębie jednego gospodarstwa (kwatery oddalone od siebie w odległości nawet do 200 m). Z tego względu bardzo istotne jest ustalenie składu gatunkowego szkodliwych motyli w danej kwaterze. Poniżej przedstawiam kilka kluczowych informacji na temat zwójek najczęściej występujących w sadach owocowych.

Owocówka jabłkóweczka

Najpowszechniej występująca zwójka z sadach jabłoniowych oraz gruszowych. Stadium zimującym tego szkodnika są gąsienice (L5 stadium rozwojowego) ukryte pod korą drzew lub w jej spękaniach oraz w szczelinach drewnianych palet, w przechowalniach itd. Osobniki dorosłe wylatują zazwyczaj w II połowie maja lub na początku czerwca, a ich lot może trwać aż do I dekady lipca (ostatnie lata). Motyle są brunatnopopielate z brunatnymi, falistymi przepaskami i charakterystyczną brązowozłocistą plamą (lusterko) na skrzydłach pierwszej pary. Natomiast skrzydła drugiej pary są oliwkowobrunatne. Przy wzmożonych lotach („piki”) następuje intensywne składanie jaj w formie białej, opalizującej tarczki na liściach i rosnących owocach.

• Pierwsze gąsienice (I pokolenie) pojawiają się w połowie czerwca oraz w I połowie lipca i na początku są koloru białego, potem różowego.
• Motyle II pokolenia pojawiają się w II połowie lipca/I połowie sierpnia, a składanie przez nie jaj może trwać do września.
• Wylęg gąsienic II pokolenia przypada na III dekadę lipca i I połowę sierpnia.
• Ostatnio mówi się również o III pokoleniu tego szkodnika.

Owocówka śliwkóweczka

W naszych warunkach klimatycznych posiada dwa pokolenia. W spękaniach i szczelinach kory oraz na powierzchni gleby (pod opadłymi liśćmi) oraz w glebie zimują w oprzędach dorosłe gąsienice (stadium L5). Przepoczwarczenie odbywa się w kwietniu, a pierwsze motyle (I pokolenie) pojawiają się pod koniec kwietnia i na początku maja, a lot ich trwa aż do końca czerwca, czasami nawet do połowy lipca. Dorosłe motyle są szarobrązowe z marmurkowatym wzorem (I para skrzydeł). Skrzydła drugiej pary (tzw. tylne) są jednolicie szarobrązowe i jaśniejsze od przednich. Na najlepiej rozwiniętych zawiązkach (II połowa maja) motyle składają jasne, wypukłe, tarczkowate jaja. Gąsienice (I pokolenie) wylęgają się w okresie koniec maja/początek czerwca i są białe z czarną głową, a pod koniec rozwoju przybierają barwę intensywnie różową z ciemnobrązową głową. Wylot drugiego pokolenia motyli przypada na II dekadę lipca/sierpień. Kolejne gąsienice (II pokolenie) wylęgają się ok. III dekady lipca/na początku sierpnia.

Owocówka południóweczka

Po raz pierwszy stwierdzona w Polsce w 2015 r. Osobniki dorosłe (szaro-brązowe) wyglądem bardzo przypominają owocówkę śliwkóweczkę. Dokładna identyfikacja tego gatunku może odbyć się tylko metodą mikroskopową, poprzez wyinicjowanie i porównanie narządów kopulacyjnych samców. Zimują w pełni wyrośnięte gąsienice w oprzędach. Wiosną z przeźroczystobiałych, lekko wypukłych jaj wylęgają się gąsienice, początkowo barwy różowej potem ciemnoczerwonej.

• Cykl tej owocówki trwa 4-7 tygodni i szkodnik ten może mieć od 3 do 6 pokoleń.

Zwójka siatkóweczka

Jest polifagiem żerującym na drzewach ziarnkowych i pestkowych, a także na innych gatunkach drzew i krzewów liściastych. Ten groźny szkodnik w warunkach Polski ma dwa pokolenia. Zimują gąsienice (stadium L2 i L3) w oprzędach w załamaniach kory, w kokonach przy pąkach lub pod suchymi liśćmi „przylepionymi” do pni drzew i stają się bardzo aktywne w fazie zielonego pąka jabłoni (BBCH 56), intensywnie żerując na pąkach i rozwijających się liściach. Masowe przepoczwarczenie odbywa się pod koniec kwitnienia jabłoni, a motyle I pokolenia pojawiają się w II-III dekadzie maja/na początku czerwca i latają do końca czerwca lub aż do I dekady lipca. Motyle są jasno-pomarańczowo-brązowawe z ciemnym, czerwonym lub brunatnym rysunkiem w formie siateczki (stąd nazwa). Żółtozielone, eliptyczne jaja składane są w złożach na górnej stronie liści, rzadziej na zawiązkach owoców. Wylęgnięte z nich gąsienice (letnie pokolenie) uszkadzają głównie rosnące owoce i zazwyczaj następuje to w dwóch okresach:

• czerwiec/lipiec (I pokolenie) i sierpień/wrzesień (II pokolenie). Ciało gąsienicy jest zazwyczaj koloru zielonego (różne odcienie) z żółtymi brodawkami, głowa jasnobrązowa.
• Następne motyle II pokolenia występują w III dekadzie lipca/na początku sierpnia.
• Szkodnik występujący w dużym nasileniu wpływa na obniżenie handlowego plonu owoców (szczególnie gąsienice II pokolenia letniego).

Zwójka bukóweczka (syn. iwineczka)

Występuje powszechnie na terenie całego kraju i zasiedla jabłonie, grusze oraz śliwy. Z reguły ma dwa pokolenia, ale II pokolenie jest mniej liczne od I. W przyziemnej części pni, w spękaniach kory zimują w oprzędach gąsienice (L2) i opuszczają swoje kryjówki w okresie przed kwitnieniem – okres zielonego pąka jabłoni (BBCH 56). Żerują, uszkadzając pąki kwiatowe i liściowe oraz nierzadko zawiązki w czerwcu, a nawet do początku lipca. Po ich przepoczwarczeniu się na przełomie czerwca i lipca w sadzie można zauważyć pierwsze motyle – I pokolenie, które mają różne formy ubarwienia. Spotykane są osobniki brunatne, brunatnoszare lub rdzawe z brunatnym rysunkiem (kształt litery V) na pokrywach skrzydeł. Samce tego gatunku są zazwyczaj mniejsze od samic. Po lotach i rójce (może trwać do 2 miesięcy) następuje składanie jasnozielonych jaj w złożach na górnej stronie liści. Wylęg gąsienic (II pokolenie) przypada na II połowę czerwca (do połowy sierpnia), a ich żerowanie może trwać aż do połowy lipca. Larwy są zielone z jasnymi brodawkami i żółtozieloną głową z ciemnymi plamkami po bokach. Część gąsienic tego pokolenia schodzi na zimowanie, część zapada w diapauzę, a część żeruje dalej i przepoczwarcza się w połowie sierpnia. Po tym okresie (od II połowy sierpnia do I połowy września) następuje wylot II pokolenia motyli. Z jaj złożonych przez samice tej generacji wylęgają się pod koniec sierpnia albo na początku września gąsienice (II pokolenie), które żerują na owocach aż do ich zbiorów.

Wydłubka oczateczka

Występuje najliczniej w większości upraw sadowniczych – zarówno drzew, jak i krzewów owocowych. Po owocówce jabłkóweczce, zwójce siatkóweczce i bukóweczce jest kolejnym z najgroźniejszych szkodników z rodziny zwójkowatych w polskich sadach. Jest gatunkiem zwójki, który rozwija tylko jedno pokolenie w roku. Stadium zimującym są gąsienice (L2–L3) przebywające w oprzędach w spękaniach, zagięciach kory, rozwidleniach gałązek czy pod suchymi łuskami pąków. Po opuszczeniu zimowych kryjówek (faza pękania pąków – BBCH 06–08) larwy intensywnie żerują na rozwijających się rozetkach liściowych i kwiatowych (pąkach), prowadząc bardzo często do ich całkowitego zniszczenia, co przekłada się na mniejszą ilość pąków i tym samych na osłabione kwitnienie. Ich przepoczwarczenie jest dosyć rozciągnięte w czasie, ze względu na dostęp tkanki zielonej i może trwać od II połowy maja aż do czerwca.

• Okres wylotu osobników dorosłych i składanie jaj (żółtawobiałe, owalne i płaskie) rozpoczyna się zazwyczaj na początku czerwca i kończy się w połowie sierpnia (2,5 miesiąca).
• Letnie pokolenie gąsienic ma bardzo długi okres szkodliwości – od II połowy czerwca aż do I połowy września.
• Starsze stadia gąsienic są zazwyczaj czerwonobrunatne albo brunatnożółtawe z ciemnymi, błyszczącymi brodawkami czarną głową.

Pomimo, że szkodnik ten ma tylko jedno pokolenie, potrafi wyrządzić sporo szkód w sadzie, uszkadzając już prawie całkowicie wyrośnięte i wybarwione owoce.

Zwójka różóweczka

To ostatni gatunek zwójki, który ma znaczenie gospodarcze w produkcji sadowniczej, gdyż występuje na większości gatunków roślin sadowniczych. W porównaniu do wszystkich opisanych wcześniej zwójek, gatunek ten zimuje w postaci jaj (szarozielone, owalne i płaskie) złożonych na trwałych częściach drzew (pnie, konary). Gąsienice zwójki różóweczki wylęgają się (do kilkunastu dni) zazwyczaj w fazie zielonego pąka jabłoni (BBCH 56) i przystępują do żeru, który może przeciągać się nawet do II dekady czerwca. Z początku młodsze (żółtozielone larwy z czarną głową) uszkadzają rozetki liściowe i liściowo-kwiatowe, a starsze (ciemnozielone z brązową głową) niszczą młode liście (zwijanie w rurkę) i zawiązki (wgryzy). Lot motyli rozpoczyna się w II–III dekadzie czerwca, może trwać do końca lipca. U motyli zaznaczony jest wyraźny dymorfizm płciowy, a mianowicie, u samców pierwsza para skrzydeł jest jasnobrązowa (z ciemnym rysunkiem), u samic – oliwkowo-brązowa. Druga para skrzydeł jest taka sama (barwy szarej) u obydwu osobników. Jaja zniesione podczas rójki pozostają na zimowanie. Motyl ten rozwija (podobnie jak wydłubka oczateczka) tylko jedno pokolenie w roku.

Inne gatunki

Oprócz wyżej opisanych siedmiu gatunków motyli z rodziny zwójkowatych w sadach owocowych możemy spotkać także:

• zwójkę rdzaweczkę;
• zwójkę koróweczkę;
• płatówkę pstrocineczkę;
• zwójkę plameczkę;
• zwójkę czerwcóweczkę;
• zwójkę dębóweczkę;
• zwójkę klonóweczkę;
• zwójkę głogóweczkę;
• zwójkę jabłoneczkę jesienną czy zwójkę gruszóweczkę pospolitą.

Mgr inż. ogr. Tomasz Sikora doradca techniczny ProNutiva – drzewa owocowe, UPL Polska