Obecnie najwięcej gleb kwaśnych i bardzo kwaśnych, wymagających pilnego wapnowania, występuje w województwach: małopolskim i podkarpackim, a także w łódzkim, mazowieckim, podlaskim i warmińsko-mazurskim. Dlatego też w tych województwach potencjalne straty składników nawozowych przekraczają 10% w odniesieniu do ich rzeczywistego zużycia.

Najczęstszą przyczyną utrzymywania w gospodarstwie zakwaszonych gleb jest brak aktualnych analiz gleby na pH, a tym samym brak świadomości, że nasze gleby są kwaśne. Dosyć powszechny wśród rolników jest czynnik ekonomiczny. Jak podają w ankietach, zabieg wapnowania (zakup wapna, transport + rozsiew) jest uważany za zbyt kosztowny.

Rolnicy zatem stawiając na szali inne nawozy mineralne rezygnują z zakupu wapna i popełniają w ten sposób bardzo poważny błąd, gdyż składniki pokarmowe z nawozów w kwaśnych glebach są niedostępne dla roślin. Zatem, zamiast zyskać wysokie plony, tracą je. Od tego roku można otrzymać pomoc na zabieg wapnowania gleb. Dofinansowanie działań regeneracyjnych dla danej działki ewidencyjnej będzie udzielone nie częściej niż raz na cztery lata.

Dzięki programowi wapnowanie jest teraz tańsze i łatwiejsze

Zgodnie z zapowiedziami Ministra Środowiska i Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Zarząd Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej przyjął Program priorytetowy pt. „Ogólnopolski program regeneracji środowiskowej gleb poprzez ich wapnowanie”, którego celem jest wsparcie działań regeneracyjnych gleb zakwaszonych w wyniku oddziaływania czynników antropogenicznych. Program realizowany będzie w latach 2019–2023. Dofinansowaniu podlegać będzie regeneracja gleb o odczynie pH mniejszym lub równym 5,5. 

Beneficjentem końcowym Programu są posiadacze użytków rolnych o powierzchni nieprzekraczającej 75 ha. Badanie odczynu gleby należy wykonać raz na 4 lata, a próbkę pobierać z powierzchni nie większej niż 4 ha. Dotacje udzielane będą przez wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej z wykorzystaniem środków udostępnionych przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, w ramach pomocy de minimis, na realizację przedsięwzięć skutkujących poprawą jakości środowiska, co zostanie potwierdzone opinią właściwej miejscowo Okręgowej Stacji Chemiczno-Rolniczej (OSChR).

Wnioski można składać we właściwych Okręgowych Stacjach Chemiczno-Rolniczych, gdzie każdy uprawniony uzyska wszelką pomoc w ich wypełnieniu. Szczegółowe terminy, tryb składania i rozpatrywania wniosków określone zostaną w ogłoszeniu o naborze, które zamieszczone zostanie na stronie internetowej właściwego Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Krajowej Stacji Chemiczno-Rolniczej.

Wszelkie informacje odnośnie wysokości kwot dofinansowania do działań regeneracyjnych gleb oraz kryteriów otrzymania dotacji można znaleźć na stronach: Instytutu Uprawy Nawożenia Gleboznawstwa - PIB w Puławach oraz Krajowej Stacji Rolniczo-Chemicznej w Warszawie w zakładce pt. „Ogólnopolski program regeneracji środowiskowej gleb poprzez ich wapnowanie”. 

Ponad połowa polskich gleb ma nieuregulowany odczyn pH i wymaga wapnowania. Najlepszy na to jest okres po żniwach, a potrzebne ilości nawozów warto kupić wcześniej i składować przy polu przeznaczonym do wapnowania. Mamy nadzieję, że te niechlubne statystyki zmieni wsparcie z  „Ogólnopolskiego program regeneracji środowiskowej gleb poprzez ich wapnowanie” (fot. Marek Kalinowski)

Odczyn – czuły wskaźnik jakości gleby

Odczyn gleby jest najłatwiej mierzalnym i zarazem podstawowym wskaźnikiem ich jakości. Badania naukowe potwierdzają, że utrzymująca się przez dłuższy okres wartość pH <4,5 wskazuje na niebezpieczeństwo degradacji środowiska glebowego. Dochodzi nie tylko do zmniejszenia efektywności wykorzystania stosowanych nawozów mineralnych, ale zwiększonego wymycia azotanów, chlorków i siarczanów oraz do braku możliwości, głównie wapnia i magnezu, w ilościach koniecznych do prawidłowego pobierania i gospodarki azotem. U roślin następuje zahamowanie rozwoju systemu korzeniowego, w związku z tym zmniejszenie pobierania wody i składników pokarmowych, w efekcie roślina nie może rozwijać się prawidłowo i wydać plonu.

Warto przypomnieć, że syntetyczny wskaźnik jakości polskich gleb ocenia się na zaledwie 60–70 punktów i jest to wartość niska w stosunku do 100 punktów u naszych zachodnich i południowych sąsiadów. Przekłada się na ten wynik wciąż niskie zużycie nawozów wapniowych, które oscyluje wokół zaledwie 48 kg CaO/ha. Warto przypomnieć, że średnie zużycie nawozów azotowych w Polsce jest wysokie. W celu zneutralizowania 1 kg wysianego azotu potrzeba 1–1,5 kg CaO. Wysianie średnio 73 kg azotu na hektar, wymaga zastosowania co najmniej 73–110 kg CaO/ha. Jednak tak się nie dzieje i sprawia, że średni wskaźnik zakwaszenia gleb w Polsce jest nadal wysoki w porównaniu do innych krajów UE o podobnych uwarunkowaniach klimatyczno-glebowych. 

Spośród trzech składników pokarmowych N, P i K – fosfor najsilniej reaguje na zakwaszenie gleby, ponieważ najefektywniej działa w glebie o odczynie zbliżonym do pH 7,0, a najsilniejsze jego sorbowanie przez wapń zachodzi w glebie o pH powyżej 7. Zaleca się więc odkwaszać glebę podnosząc pH do poziomu optymalnego dla danej kategorii agronomicznej, ale i nie przesadzać z wapnowaniem, które może powodować uwstecznianie się przyswajalnego fosforu w glebie.

Dlatego niezwykle ważne jest uwzględnienie, obok nawożenia azotem, potasem i fosforem, nawożenia gleb wapniem w celu utrzymania optymalnego poziomu tego składnika w glebie, jak i zneutralizowania zakwaszającego działania nawozów oraz dobrego zaopatrzenia roślin w ten składnik pokarmowy. 

Bardzo ważne jest, aby zawsze przed wysianiem wapna wykonać analizę chemiczną gleby w celu ustalenia jej aktualnego pH, o czym pisano niedawno na łamach „Tygodnika Poradnika Rolniczego”. Dzięki temu niedrogiemu badaniu poznajemy odczyn gleby i zyskujemy możliwość trafnego wyboru rodzaju wapna. W przypadku gleb zakwaszonych i jednocześnie z niedoborem magnezu należy wysiać nawóz wapniowo-magnezowy. Gdy natomiast wyniki analizy gleby potwierdzają wystarczającą zasobność gleby w przyswajalny magnez, wystarczy wysiać zwykłe wapno nawozowe. 

Jak wybrać właściwy nawóz?

W celu przeciwdziałania zakwaszeniu i jego negatywnym skutkom w środowisku należy stosować na szeroką skalę nawozy zawierające związki wapnia lub wapnia i magnezu (środki wapnujące, wapna nawozowe). Do wiosennego zabiegu odkwaszania gleby należy wybrać odpowiedni nawóz. Powinien on charakteryzować się dużą szybkością odkwaszania, a jednocześnie nie działać gwałtownie. Wapno tlenkowe ma szybsze działanie, ponieważ forma tlenkowa dość gwałtownie wchodzi w reakcję z wodą, szybko zmieniając odczyn. Taka gwałtowna zmiana odczynu jest jednak niepożądana, szczególnie w przypadku gleb lekkich, stąd wapna tlenkowe należy stosować tylko na gleby cięższe.

Stosowanie wapna tlenkowego w okresie wiosennym nie jest zalecane, gdyż może prowadzić do przesuszenia gleby i pogarszać jej fizyczne właściwości. Wysiewanie wapna wiosną zawsze wiąże się też ze znacznym przesuszeniem środowiska korzeniowego roślin. Dlatego też do wiosennego wapnowania należy użyć wapno węglanowe, dobrze zmielone, gdyż działanie wapna dobrze zmielonego o drobnych cząstkach jest szybsze. Stopień rozdrobnienia surowca, z którego produkowane jest wapno jest ściśle związany z aktywnością chemiczną wapna. Bardzo wysoką aktywność chemiczną mają nawozy tlenkowe (ponad 100%). 

Natomiast aktywność chemiczna zmielonych wapieni jest dużo niższa i wynosi od 30 do 100%. Zatem, im nawóz jest bardziej rozdrobniony, tym proces odkwaszania gleby będzie zachodził szybciej. Jednym z najszybciej działających (odkwaszających) nawozów węglanowych jest kreda.

Na rynku mamy ogromny asortyment nawozów wapniowych. Na przykład, do wiosennego wapnowania gleby polecane są wapna granulowane, a na glebach lekko zakwaszonych nawozy wieloskładnikowe z dodatkiem wapnia, np. pochodzącego z dna morskiego i ekstraktu z alg. Wpływają one korzystnie na wzrost systemu korzeniowego, pobieranie fosforu i potasu oraz poprawiającą odporność roślin na czynniki stresowe w początkowej fazie wzrostu. 

Przy zakupie konkretnego wapna powinniśmy również dokładnie oszacować koszty poniesione na wapnowanie, na które składają się: forma nawozu, zawartość zasadowych składników, wielkość dawki potrzebna do odkwaszenia pola, cena nawozu za tonę CaO i koszty zastosowania wapna na polu (transport + rozsiew).

Dr Dorota Pikuła 
IUNG-PIB Puławy