Do ostatniej chwili ważyły się losy najpierw ustawy, a potem rozporządzeń do ustawy, które dopiero osadzają Krajowy Plan Strategiczny – zatwierdzony przez Brukselę już 30 sierpnia 2022 r. – w polskim porządku prawnym. Tyle czasu zajęło rządowi dopinanie konsultacji i aktów wykonawczych. Choć wciąż brakuje rozporządzenia dot. dobrostanu (stan na 20.03.23.).

Wątpliwości co do ekoschematów

Na wielu spotkaniach z rolnikami w ostatnich tygodniach większość doradców pracowała tak naprawdę na bazie projektów rozporządzeń. Wprawdzie nie zmieniło się ich brzmienie, ale sam fakt braku ostatecznej decyzji sprawiał, że doradcy zastrzegali, że bazują na projekcie, a nie na wiążących aktach prawnych, co nie pomagało w udzielaniu konkretnych odpowiedzi.

Trzeba też jasno powiedzieć, że w obliczu tak wielu zmian, które wprowadza nowa WPR i Plan Strategiczny w porównaniu z poprzednim okresem rozliczeniowym, stopień poinformowania i zorientowania rolników jest wyjątkowo słaby.

Za mało było szkoleń, za mało też analizy konkretnych przypadków gospodarstw. Efekt jest taki, że kampania ruszyła, a doradcy i rolnicy uczą się nowego systemu, eksperymentując na żywym organizmie.

Dopłata podstawowa 118 euro

W poprzednim numerze TAP 3/23 szeroko opisaliśmy zasady rozszerzonej warunkowości i ekoschematy, podając nie tylko proponowane stawki, ale też zasady ich łączenia ze sobą. Po wielu spotkaniach i wątpliwościach, jakie pojawiają się jak kraj długi i szeroki, postanowiliśmy raz jeszcze zebrać najważniejsze kwestie dotyczące nowych zasad obowiązujących na bieżący sezon.

Prawie 50% płatności bezpośrednich jest kierowane na wsparcie bezpośrednie dochodów rolniczych. Ale aż 40% środków finansowych I i II filaru łącznie musi być ukierunkowane na tzw. cele środowiskowe. Z pierwszego filaru WPR przeznaczono 25% środków.

Ministerstwo Rolnictwa postawiło sobie za cel, by w Polsce dopłaty bezpośrednie były na średnim poziomie w Unii Europejskiej. I choć nie udało się tego wynegocjować w Brukseli, to w Planie Strategicznym zaproponowane instrumenty pozwalają na to, by stwierdzić, że 97% gospodarstw aplikujących o dopłaty bezpośrednie, czyli w większości najmniejsze i średnie gospodarstwa, uzyskają średni poziom dopłat. Większe gospodarstwa produkcyjne takiego poziomu nie osiągną, co przy zdefiniowanej kopercie krajowej na dopłaty jest oczywiste. By jedni zyskali, inni musieli stracić…

Podstawowa płatność obszarowa w nowym otwarciu wynosi 118 euro/ha. Rolnicy mogą liczyć na płatność redystrybucyjną na pierwsze hektary od 1 do 30 ha. Prawo do niej będą miały wszystkie gospodarstwa do 300 ha (jeszcze do niedawna w założeniach KPS było tylko do 50 ha).

Gospodarstwa uprawiające np. zboża, rośliny oleiste, wysokobiałkowe czy na mat. siewny mogą liczyć jeszcze na uzupełniającą płatność podstawową. Przenosząc na to działanie 400 mln zł z budżetu krajowego na każdy uprawniony ha przypadnie kwota 44 zł.

W tym zakresie nowością jest rozwiązanie dotyczące spółdzielni rolniczych. Każdy członek spółdzielni będzie miał prawo do swojego limitu w ramach płatności redystrybucyjnych, czy limitów wielkościowych.

Wsparcie dla młodych rolników

Młodzi rolnicy mogą liczyć na wsparcie zwiększone ok. 60 €/ha przez 5 lat od momentu przejęcia gospodarstwa, niezależnie od limitu powierzchni (do niedawna było do 50 ha). Złagodzono wymagania dotyczące wykształcenia. Wystarczy mieć wykształcenie ponadpodstawowe, niekoniecznie rolnicze, liczy się staż pracy w gospodarstwie przez co najmniej 5 lat.

Utrzymane zostały płatności związane do roślin rolniczych i ogrodniczych, dla których przyjęto stawki oraz koperty (szczegóły patrz TAP 3/23, str. 28).

Istotną pozycją w budżecie płatności związanych z produkcją są dopłaty przeznaczone na produkcję zwierzęcą. Jest to ok. 500 mln euro, co stanowi 2/3 całej koperty płatności związanych. Zmieniono zasady do wsparcia krów. Płatności przysługują do 20 szt. w stadzie. W zależności od województwa, od 1 (mniejsze województwa Polski południowej) lub od 3 sztuk pozostałe.

Webinar: ekoschematy w praktyce

Nowa WPR i Krajowy Plan Strategiczny rodzą codziennie nowe pytania i wątpliwości. Każde gospodarstwo ma swoją specyfikę. Będziemy Was wspierać w tym obszarze w trakcie kampanii składania wniosków. Naszych Prenumeratorów zapraszamy na moderowany webinar z możliwością aktywnego udziału i zadawania pytań. Odpowie na nie Marek Krysztoforski, ekspert z CODR Oddział w Radomiu.

• Termin: 4 kwietnia godz. 15.00–17.00.
• Zapisy na połączenie na platformie ZOOM: ekoschematy.topagrar.pl

Warunkowość – co od kiedy?

W kontekście ochrony środowiska najpierw (2009 r.) mieliśmy pojęcie dobrej kultury rolnej, potem było zazielenienie (2015 r.), obecnie jest to nowa wzmocniona zielona architektura, inaczej wzmocniona warunkowość, która łączy w sobie elementy cross-compliance i zazielenienia. Spełnienie wymogów warunkowości, określone w normach GAEC, są jakby przepustką do klubu beneficjentów WPR. Spełnienie norm GAEC uprawnia do podstawowej dopłaty bezpośredniej, czyli do 118 euro/ha. Co nas obowiązuje w tym roku?

• Jednym z podstawowych założeń nowej WPR jest utrzymanie użytków zielonych. Norma GAEC 1 narzuca obowiązek utrzymania użytków zielonych i zabrania ich przyorywania. Każdy kraj musi tego pilnować. Jeśli użytków zielonych ubędzie o więcej niż 5%, kraj będzie musiał wprowadzić zakaz zaorywania TUZ. W Polsce – jak informowała dyr. Joanna Czapla na spotkaniu zorganizowanym przez Warmińsko-Mazurską Izbę Rolniczą w Olsztynie – w minionym roku współczynnik ten wynosił już minus 4,69.

– Oznacza to, że jesteśmy blisko 5% i jeśli osiągniemy ten pułap, zostanie wprowadzony mechanizm konieczności uzyskania pozwolenia na zmianę użytkowania TUZ – wyjaśniała dyr. Joanna Czapla z Departamentu Płatności Bezpośrednich w Ministerstwie Rolnictwa.

• Zarządzanie orką GAEC 5 budzi wiele dyskusji wśród rolników. Ograniczenia związane z orką dotyczą skłonów o nachyleniu równym lub większym niż 14%. Z jednej strony trzeba je orać w poprzek stoku, co wielu rolników uważa za absurdalny wymóg, zarzucając tym, którzy wymyślili ten przepis totalne oderwanie od praktyki. Na takich polach trzeba też stosować okrywę roślinną w okresie zimowym.
• Okrywa zimowa GAEC 6. Na wielu spotkaniach obowiązek utrzymania okrywy zimowej na co najmniej 80% areału gruntów ornych wywołuje burzliwą dyskusję. Pola muszą być pod taką okrywą od 1 listopada do 15 lutego. Dopuszcza się oziminy, ściernisko, resztki pożniwne roślin zbożowych, bobowatych (ale uwaga – już nie liczą się resztki po burakach, czy po ziemniakach), czy mulcz wymieszany z glebą. Jak informuje Ministerstwo Rolnictwa, Polska prowadzi rozmowy z KE nt. terminu utrzymania okrywy zimowej. W obecnym rozdaniu nie ma takiego obowiązku, ale o okrywie trzeba pamiętać, planując zasiewy po tegorocznych zbiorach. Tu mamy wiele różnych wariantów, jak tę okrywę zapewnić. W dyskusji na spotkaniu zorganizowanym przez Warmińsko-Mazurską Izbę Rolniczą w Olsztynie rolnicy dowiedzieli się, że także przewódki siane w listopadzie czy w grudniu będą zaliczone jako okrywa zimowa.
• Wyłączenie części GO z produkcji – GAEC 8. W tym roku w związku z wojną w Ukrainie KE wprowadziła derogację na stosowanie tej normy, by nie obniżać produkcji na cele żywnościowe, rolnicy nie mają obowiązku wyłączenia 4% gruntów z uprawy. Zwolnione z tej normy są gospodarstwa do 10 ha oraz te z dużym udziałem TUZ. Pojawił się postulat, by tę normę realizować na np. 40% areału, by nie wędrować z ugorami po całym gospodarstwie oraz by nie wyłączać najlepszych pól. (Naszym zdaniem, jeżeli już rolnicy będą zmuszeni rzeczywiście wyłączyć 4%, to powinni mieć możliwość zrobienia porządku na polach i wyłączyć te najsłabsze kawałki.).

W tym roku i tak trzeba te powierzchnie zaplanować i wyjątkowo wpisać, że będzie na nich prowadzona produkcja rolna (z wyjątkiem kukurydzy, soi oraz zagajników o krótkiej rotacji). Tę normę będzie można też wypełnić elementami nieprodukcyjnymi, jak zagajniki, miedze śródpolne – czy grunty ugorowane np. z roślinami miododajnymi.

Elementy nieprodukcyjne krajobrazu

Nieprodukcyjne elementy krajobrazu pomagają wypełnić normę GAEC 7. Przyjęto dla nich współczynniki konwersji, które wliczają się w powierzchnię wyłączoną z produkcji. Jeżeli rolnicy chcieliby zasiać międzyplon bez stosowania ś.o.r., to na bobowate i międzyplony należy przeznaczyć 4% – w tym międzyplony i elementy krajobrazu – to wtedy 7% składa się z 4% – międzyplony i bobowate oraz 3% – elementy krajobrazu.

Współczynniki konwersji – powiększają powierzchnię, oddając oddziaływanie środowiskowe elementów krajobrazu. Międzyplony trzeba uprawiać na zdecydowanie większej powierzchni, by osiągnąć owe 3%, ze względu na współczynnik ważenia 0,3.

Dywersyfikacja upraw

W gospodarstwach powyżej 10 ha GO obowiązuje dywersyfikacja upraw. W danym roku w gospodarstwie muszą być co najmniej 3 uprawy, największa nie więcej niż 65%, dwie razem nie więcej niż 90%.

Według normy, na powierzchni odpowiadającej 40% GO ma być inna uprawa niż rok wcześniej. Każda roślina, gatunek, a także forma ozima lub jara, to inny rodzaj uprawy. Przykładowo pszenica ozima jest już inną uprawą niż pszenica jara. Taka sama uprawa na wszystkich GO nie może być prowadzona dłużej niż 3 lata.

Ale uwaga: jeśli rolnik uprawia wsiewkę czy międzyplon, to przerywa ciągłość tej uprawy i może na tym samym polu uprawiać ponownie tę samą roślinę. Taka możliwość jest niezwykle pomocna w gospodarstwach, utrzymujących bydło z uprawą kukurydzy na kiszonkę. Można po zbiorze kukurydzy zasiać poplon ozimy i spełnić ten warunek, choć oczywistym problemem, zwłaszcza na północy Polski, jest już bardzo krótki czas wegetacji jesiennej.

Poseł Zbigniew Ziejewski apelował, by w ramach zagwarantowanych poprawek do KPS zostało to w pierwszej kolejności zniesione i zmienione.

W tym roku wyjątkowo na gruntach wyłączonych z produkcji można prowadzić uprawę, ale poza kukurydzą, soją czy zagajnikiem o krótkiej rotacji.

Gospodarstwa z bydłem mogą mieć największy kłopot z utrzymaniem odpowiedniej struktury upraw i zmianowania. Rozwiązaniem jest uprawa międzyplonów po zbiorze kukurydzy na kiszonkę.

Na co zwracać uwagę w ekoschematach?

Zgodnie z założeniami Zielonego Ładu, ekoschematy mają realizować cele klimatyczne, środowiskowe, a także ochronę gleb i wód. I pod kątem realizacji tych celów są oceniane. Ekoschematy muszą być ambitniejsze od norm w warunkowości i jak podkreśla dyr. Joanna Czapla – w Polsce ekoschematy mają wspierać praktyki produkcyjne.

• Rolnictwo węglowe: to największy ekoschemat, składający się z 8 praktyk. Każdej przypisana jest określona liczba punktów (patrz tabela w wydaniu 3/23 str. 28). Za każdy punkt można osiągnąć ok. 100 zł (1 pkt – 22,47 € razy kurs euro z 30 września).
• Ekstensywne użytkowanie TUZ z obsadą zwierząt między 0,3 a 2 DJP na wszystkie TUZ w gospodarstwie. Zakaz zaorywania TUZ w okresie realizacji ekoschematów – 5 pkt (nie obejmuje TUZ na obszarach Natura 2000). Przekroczenie 2 DJP/ha dyskwalifikuje z ekoschematu.
• Międzyplony i wsiewki śródplonowe – ważne, by były to mieszanki dwóch gatunków (patrz str. 26). Nie ma możliwości stosowania ś.o.r.
• Plan nawożenia – w dwóch wariantach – podstawowy i z wapnowaniem – dotyczy całego gospodarstwa: wszystkich GO i TUZ. Obowiązek analizy gleby raz na 4 lata. Ale uwaga: wariant z wapnowaniem możliwy tylko raz na 4 lata i tylko jeśli poziom pH jest nie wyższy od 5,5. Kto ma ważne badanie gleby, nie musi robić nowego. Jeśli rolnicy mają zrobiony plan nawozowy, to mają go przedłożyć do 9 czerwca lub do 11 lipca (jeśli zostanie przedłużony termin składania wniosków). Jeśli rolnik wnioskuje o wariant z wapnowaniem, musi mieć imienny dokument potwierdzający zakup wapna.
• Przyoranie obornika w ciągu 12 godzin lub rozlewanie gnojowicy innymi metodami niż rozbryzgowo. Sporo poirytowania wśród rolników budzi instrukcja ARiMR, nakazująca wykonanie aż 6 zdjęć na ha. Na szczęście ministerstwo na bieżący rok przyjęło możliwość złożenia oświadczenia zamiast zdjęć geotagowanych. Wiosenne nawożenie można uwzględniać we wnioskach, praktyka ta obejmuje także nawożenie jesienne, wówczas oświadczenie można złożyć do 7 listopada. Jeśli rolnicy kupują nawóz, muszą mieć dokument potwierdzający zakup. Nie ma informacji o wymaganych dawkach nawozu naturalnego na ha.
• Zróżnicowana struktura upraw – ekoschemat służy poprawie bilansu materii organicznej w glebie. Zakłada co najmniej 20% roślin bobowatych w strukturze, nie więcej niż 30% okopowych i zboża nie mogą stanowić więcej niż 65%. Rolnicy często podnoszą zawodność plonowania bobowatych, co sprawia, że to działanie dla wielu będzie mało atrakcyjne.
• Uproszczone systemy uprawy – 4 pkt – mają skłaniać do rezygnacji z uprawy płużnej i pozostawiania resztek pożniwnych na polu. Dosyć oczywisty i prosty ekoschemat.
• Wymieszanie słomy z glebą – 2 pkt – z roślin zbożowych, oleistych i bobowatych. Rolnik zobowiązany jest prowadzić w gospodarstwie rejestr zabiegów agrotechnicznych (nie musi wysyłać go do ARiMR).
• Warunek wejścia: aby można było skorzystać z rolnictwa węglowego, trzeba mieć co najmniej 5 pkt na 25% powierzchni UR. Można to wyliczyć: 25% × 5 pkt = 1,25 × liczba ha np. 10 = 12,5 pkt. Dla gospodarstwa
  100-ha trzeba uzbierać minimum 125 pkt. Nie wiadomo jeszcze, jak to będzie przy maksymalnej liczbie punktów, gdyż każdy ekoschemat ma swoją kopertę finansową i trzeba liczyć się ze współczynnikami redukcji.

Ekoschematy poza rolnictwem węglowym

• Obszary z roślinami miododajnymi – to kwotowo jeden z bardziej atrakcyjnych ekoschematów, bo można uzyskać 269 €/ha. Rośliny miododajne muszą składać się z co najmniej dwóch gatunków. Mogą to być uprawy produkcyjne, ale nie mogą stanowić większości w mieszance. Nie można takiej uprawy ani kosić, ani wypasać, za to wolno postawić ule. Uwaga: nie może to być obszar GAEC 8 (czyli wyłączony z produkcji w ramach warunkowości).
• Uprawa w systemie integrowanej produkcji roślin (IPR) – wydawać by się mogło, że jest to jeden z bardziej pożądanych ekoschematów w nowej WPR. Tymczasem, jak podnoszą rolnicy praktykujący już tę metodę, brakuje opracowania metod przez instytuty do tego powołane dla wielu gatunków roślin rolniczych. Płatność jest wysoka – 292 €/ha, ale musi być uprawa zgodna z metodyką jednostki certyfikującej.
• Biologiczna ochrona upraw (90 €/ha) – tu można stosować biologiczne środki ochrony roślin (są wyszczególnione na liście ministerialnej). Rolnicy mają obowiązek przedstawienia imiennej faktury zakupu do 31 sierpnia do ARiMR. Jeżeli preparat nie zadziała, rolnik może zastosować inny preparat chemiczny. Musi prowadzić ewidencję zabiegów.
• Retencjonowanie wody na TUZ (63 €/ha) – jest to automatycznie realizujący się ekoschemat. Instytut Uprawy Nawożenia Gleby na podstawie zdjęć satelitarnych określa, czy wysycenie gleby osiąga 80% i czy utrzymuje się ten stan przez 12 dni między 1 maja a 30 września. Jeśli w tym okresie wystąpi taka sytuacja – zalanie (stan wysycenia gleby na poziomie 80%) – rolnik nie musi zgłaszać tego działania, bo wykryje je system automatyczny. Ale musi to wcześniej zadeklarować we wniosku i realizować wariant ekstensywne TUZ lub pakiet PRSK.

Ile pieniędzy dostanie rolnik w dopłatach?

Podnoszone na wielu spotkaniach szczegółowe pytania rolników pokazują, jak bardzo skomplikowany zrobił się ten system. Mamy tyle różnych kombinacji, wariantów, a zarazem ograniczeń, że rolnikom trudno będzie przebrnąć samemu przez te szczegóły.

Pojawiają się też nowe rozwiązania, jak chociażby możliwość łączenia ekoschematów w rolnictwie ekologicznym, które będzie finansowane z II filaru. A to oznacza, że część środków z I filaru pójdzie na gospodarstwa ekologiczne.

Dla rolników niezrozumiałe jest to, że nowy system odchodzi od pojęcia działek rolnych, a będzie liczyć się powierzchnia upraw. Trzeba znowu będzie dzielić pola, by spełnić narzucane wymogi powierzchniowe.

Niewiadomą pozostaje kwota, jaką gospodarstwo może osiągnąć. Wielu rolników może sobie wyobrazić optymalizację pod kątem maksymalnego wykorzystania ekoschematów, ale może się okazać, że zabraknie pieniędzy w budżecie. Ministerstwo musi przedłużyć termin składania wniosków, bo skoro dopiero teraz wszyscy uczą się systemu, potrzebują więcej czasu.

Nie warto rezygnować z ekoschematów!

Wielu rolników zadaje sobie pytanie: czy warto? A może w ogóle zrezygnować z dopłat? Udział w systemie dopłat bezpośrednich jest dobrowolny. Nie ma obowiązku składania wniosku. Można się wypisać z systemu i pracować zupełnie obok. Ale, jak informuje dyr. Joanna Czapla, nie warto rezygnować ze składania wniosku, bo nawet jeśli rolnik nie spełni wszystkich kryteriów warunkowości, to nie oznacza, że straci dopłaty. W pierwszym roku w razie nieprawidłowości sankcje obejmują 3% dopłat, w drugim roku jest to już 9%, a w trzecim roku od 20 do 100%.

Ekoschematy też są dobrowolne. Rolnicy mają prawo z nich skorzystać, nie mają obowiązku. Ale rezygnować nie warto! Nawet jeśli ktoś chciałby „wypisać się z WPR”, to i tak podlega przepisom dotyczącym stosowania ś.o.r., nawozów czy kontroli wielu inspekcji w obszarze rolnictwa.