Tradycyjnie 15 marca rolnicy mają rozpocząć składanie wniosków o dopłaty wg nowych zasad. W życie wchodzi Krajowy Plan Strategiczny, który na lata 2023–2027 będzie wyznaczał zasady i możliwości finansowania gospodarstw w ramach zreformowanej Wspólnej Polityki Rolnej.

Ta polityka w ostatnich latach nabrała mocno zielonych kolorów i jest wynikiem wdrażania przez UE ambitnych strategii w kierunku zeroemisyjności, celów klimatycznych i środowiskowych. To założenie musiało też znaleźć odzwierciedlenie w polskim KPS.

Najważniejsze zmiany w dopłatach

W nowym okresie finansowym przestają obowiązywać pojęcia wzajemnej zgodności (cross compliance) i zazielenienie. By w ogóle otrzymać dopłaty bezpośrednie, rolnik będzie zobowiązany wypełnić zasady wzmocnionej warunkowości. Składają się na nią normy – łącznie 9 GAEC – dotyczące utrzymania gruntów wchodzących w skład gospodarstwa rolnego w dobrej kulturze rolnej zgodnej z ochroną środowiska oraz 11 SMR (wymogów w zakresie zarządzania).

Ekoschematy: plan nawożenia, czy plan nawożenia z wapnowaniem oraz przyoranie lub wymieszanie obornika z glebą w czasie 12 godz. od aplikacji wydają się proste w realizacji i mogą być jednymi z bardziej popularnych wśród rolników.

Aby rolnik mógł uzyskać pełną kwotę dopłat bezpośrednich, musi wypełnić dodatkowe działania na rzecz środowiska i to umożliwiają ekoschematy. Rolnik będzie mógł wnioskować o jeden lub kilka ekoschematów – rocznych, dobrowolnych praktyk korzystnych dla klimatu, środowiska czy zwierząt.

Nowe zasady określone w projektach rozporządzeń (w dniu zamknięcia tego numeru wiele jeszcze się nie ukazało) przekładają się na poziom finansowania w tym roku:

• Płatność podstawowa – ok. 118 €/ha, ta stawka dotyczy całego areału (nie obowiązuje capping, czyli redukcja stawki powyżej pewnego pułapu powierzchni).
• Uzupełniające redystrybucyjne wsparcie dochodów – od 1 do 30 ha dla gospodarstw do 300 ha – ok. 40 €/ha – uwaga – w przypadku spółdzielni rolniczych limit 30 ha będzie pomnożony przez liczbę członków „wkładowych” spółdzielni.
• Uzupełniające wsparcie dla młodych rolników – ok. 61 €/ha – płatne przez 5 lat.
• Premia za realizację wybranych ekoschematów – wg zakładanych stawek (patrz tabela niżej).
• Uzupełniająca płatność podstawowa:
  • przyznawana na takich samych zasadach, jak w 2022 r. w kwocie 44 zł/ha GO; przysługuje do: zbóż, roślin oleistych, roślin wysokobiałkowych;
  • w ramach płatności nie będzie obowiązywał limit powierzchni.
• Wsparcie dochodów związanych z produkcją:
  • do młodego bydła (74,21 €/szt.) oraz wsparcie dochodów związane z produkcją do krów (94,94 €/szt.);
  • do owiec (25,35 €/szt.);
  • do kóz (11,08 €/szt.);
  • do buraków cukrowych (300,75 €/ha);
  • do ziemniaków skrobiowych (245,40 €/ha);
  • do pomidorów (550,00 €/ha);
  • do roślin pastewnych (101,88 €/ha);
  • do roślin strączkowych na ziarno (198,36 €/ha);
  • do truskawek (550,00 €/ha);
  • do chmielu (429,00 €/ha);
  • do lnu (100,06 €/ha);
  • do konopi włóknistych (29,03 €/ha).

Zasady warunkowości: co musi lub nie musi być spełnione?

Wiele dyskusji wywołały zasady, definiujące wzmocnioną warunkowość, obejmującą 9 norm GAEC oraz 11 SMR. W tym roku nie wszystkie muszą być spełnione. Zawieszono:

• GAEC 2 – obowiązywać ma dopiero od 2025 roku, po zdefiniowaniu torfowisk i terenów podmokłych.
• GAEC 7 i GAEC 8 (częściowo) – ze względu na konieczność zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego, w kontekście wojny w Ukrainie nie będą obowiązywały w 2023 r.
• GAEC 7 – nie będzie obowiązywała w gospodarstwach do 10 ha gruntów ornych.
  
  

Pozostałe normy GAEC są dla wszystkich potencjalnych beneficjentów dopłat bezpośrednich obowiązujące:

• Norma GAEC 1: Utrzymywanie trwałych użytków zielonych (TUZ) w oparciu na ich proporcji w stosunku do użytków rolnych. Zgodnie z tą normą udział TUZ w powierzchni gruntów rolnych w skali całego kraju nie może się zmniejszyć o więcej niż 5% w stosunku do roku referencyjnego 2018. Ta norma ma znaczenie dla rolników, którzy posiadają TUZ i chcieliby je przekształcić w grunty orne. Nie będą oni mogli tego zrobić, jeśli przekroczony zostanie opisany wcześniej wskaźnik. Co roku będzie on publikowany przez ARiMR. Jeśli wskaźnik będzie przekroczony, a rolnik przekształci TUZ, powinien liczyć się z nakazem odtworzenia TUZ.
• Norma GAEC 2: Ochrona torfowisk i terenów podmokłych – obowiązywać będzie od 2025 r. Zgodnie z tą zasadą, do roku 2025 wyznaczone zostaną torfowiska oraz tereny podmokłe oraz określone zostaną ograniczenia w produkcji rolniczej na takich terenach.
• Norma GAEC 3: Zakaz wypalania ściernisk, chyba że odbywa się to ze względów związanych ze zdrowiem roślin (tylko na podstawie zaleceń PIORiN).
• Norma GAEC 4: Ustanowienie stref buforowych wzdłuż cieków wodnych. Norma zakazuje stosowania nawozów oraz środków ochrony roślin rolnych w pobliżu wód powierzchniowych, definiowanych jako: rowy o szerokości powyżej 5 m, liczonej na wysokości górnej krawędzi brzegu rowu, jeziora i zbiorniki wodne, cieki naturalne, kanały, ujęcia wody, jeżeli nie ustanowiono strefy ochronnej na podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, obszary morskiego pasa nadbrzeżnego, w odległości wynoszącej co najmniej 3 m.
• Norma GAEC 5: Zarządzanie orką przyczyniające się do zmniejszenia ryzyka degradacji i erozji gleby, w tym uwzględnianie nachylenia terenu. Zgodnie z tą normą, na stokach o nachyleniu ≥ 14%:
  • nie można uprawiać roślin w redlinach wzdłuż stoku,
  • grunty nie mogą być w czarnym ugorze w okresie jesienno-zimowym (od 1 listopada do 15 lutego),
  • w przypadku upraw roślin wieloletnich oraz w uprawach trwałych (sady – drzewa owocowe) położonych na tych stokach – utrzymuje się okrywę roślinną lub ściółkę w międzyrzędziach.
• Norma GAEC 6: Minimalne pokrycie gleby, aby uniknąć pozostawienia gleby niepokrytej roślinnością w najbardziej newralgicznym(-ych) okresie(-ach). To jedna z bardziej restrykcyjnych norm. Obowiązywać będzie już zimą 2023/24. Norma mówi, że na powierzchni stanowiącej co najmniej 80% GO, wchodzących w skład gospodarstwa utrzymuje się okrywę ochronną gleby od 1 listopada do 15 lutego. Za spełnienie wymogów uznaje się m.in.:
  • okrywę roślinną (uprawy ozime, trawy na GO, międzyplony ozime), ściernisko, grunty są pokryte resztkami pożniwnymi czy mulczem,
  • w uprawach trwałych (sady – drzewa owocowe) utrzymuje się okrywę ochronną gleby w międzyrzędziach od 1 listopada do 15 lutego.
• Norma GAEC 7: Zmianowanie i dywersyfikacja upraw na GO – uwaga, nie obowiązuje w 2023 r. i w gospodarstwach do 10 ha gruntów ornych. Zgodnie z tą normą, rolnik będzie zobligowany do:
  • prowadzenia upraw na powierzchni co najmniej 40% GO w taki sposób, aby na każdej działce rolnej, na tych gruntach w porównaniu z rokiem poprzednim była prowadzona inna uprawa w plonie głównym,
  • jednocześnie na wszystkich GO w gospodarstwie taka sama uprawa w plonie głównym nie może być prowadzona dłużej niż 3 lata.

Obowiązek ten uznaje się za spełniony na danej działce rolnej w przypadku wprowadzenia po zbiorze plonu głównego uprawy wtórnej, tj. międzyplonu (ozimego lub ścierniskowego, lub wsiewki poplonowej), utrzymywanej przez co najmniej 8 tygodni od terminu wysiewu, a w przypadku wsiewki – od terminu zbioru uprawy w plonie głównym oraz w przypadku upraw korzystnie wpływających na poprawę i zachowanie potencjału gleby, takich jak rośliny bobowate, trawy i inne zielne rośliny pastewne, mieszanki bobowatych drobnonasiennych z trawami, grunty ugorowane oraz uprawy wieloletnie.

Dodatkowo rolnik zobowiązany jest do prowadzenia co najmniej 3 różnych upraw na GO, przy czym uprawa główna nie może zajmować więcej niż 65% GO, a dwie uprawy główne łącznie nie mogą zajmować więcej niż 90% GO.

Zasadnicza kwestia, czyli jakie uprawy znajdują się w jednej grupie, nie jest jeszcze do końca rozstrzygnięta. W założeniach KPS zboża, rzepak oraz kukurydza traktowane są jako jedna grupa roślin uprawnych. Na skutek interwencji organizacji rolniczych ma się to zmienić. Decyzji jeszcze nie ma.

• Norma GAEC 8: Minimalny udział powierzchni GO przeznaczonych na obszary i elementy nieprodukcyjne i na wszystkich użytkach rolnych, zachowanie elementów krajobrazu oraz zakaz ścinania żywopłotów i drzew podczas okresu lęgowego ptaków, oraz okresu wychowu młodych – uwaga, częściowo nie obowiązuje w 2023 r. Według tej normy:
  • co najmniej 4% GO w gospodarstwie powinno zostać przeznaczonych na obszary i elementy nieprodukcyjne, w tym grunty ugorowane, lub
  • co najmniej 7% GO na poziomie gospodarstwa powinno zostać przeznaczonych na obszary i elementy nieprodukcyjne, w tym grunty ugorowane oraz międzyplony, lub uprawy wiążące azot, uprawiane bez stosowania środków ochrony roślin, z czego 3% stanowią obszary i elementy nieprodukcyjne, w tym grunty ugorowane,
  • w 2023 r. na ugorach będzie można prowadzić produkcję rolniczą, z wyjątkiem uprawy kukurydzy, soi oraz roślin energetycznych,
  • rolnik będzie ponadto zobligowany do zachowania elementów krajobrazu oraz przestrzegania zakazu przycinania żywopłotów i drzew podczas okresu lęgowego ptaków oraz okresu wychowu młodych (nie dotyczy drzew owocowych, wierzb i zagajników o krótkiej rotacji).

Norma GAEC 9: Zakaz przekształcania lub orania TUZ, wyznaczonych jako trwałe użytki zielone wrażliwe pod względem środowiskowym na obszarach należących do sieci Natura 2000.

Cenne trwałe użytki zielone zostaną wyznaczone na obszarach Natura 2000, w oparciu na inwentaryzacjach przeprowadzanych przez organ właściwy do wdrożenia przepisów dyrektywy ptasiej (2009/147/WE) i siedliskowej (92/43/EWG).

Planowanie ekoschematów

Ekoschematy można łączyć ze sobą na jednej działce, stawka dotyczy 1 ha. Ale uwaga, nie można wprowadzić wszystkich ekoschematów w swoim gospodarstwie, gdyż ograniczają to zasady dotyczące wyeliminowania podwójnego finansowania niektórych praktyk. Inne ograniczenia wynikają z technologii uprawy. Przygotowując się do złożenia wniosku, najlepiej jest posługiwać się tabelą 2. wskazującą na możliwość łączenia ekoschematów. Jeśli pewnych ekoschematów nie można połączyć, to biorąc pod uwagę analizę kosztów i korzyści, należy zastanowić się, który ekoschemat wybrać.

Współczynnik redukcji

Dla każdego ekoschematu i wariantu przewidziano określoną kopertę finansową. Jeśli na dany ekoschemat lub wariant wpłynie więcej wniosków, to:

• środki z innego, niewykorzystanego ekoschematu będą przeniesione i stawka nie ulegnie zmianie, lub
• w przypadku przekroczenia budżetu na wszystkie ekoschematy, stawki mogą ulec redukcji,
• w szczególności redukcji mogą ulec stawki, w przypadku kiedy rolnik połączył kilka ekoschematów na jednej działce/uprawie.

Niestety, w dniu publikacji tego tekstu nie są jeszcze znane kryteria takiej redukcji.

• Obszary z roślinami miododajnymi – 269 €/ha: utworzenie obszaru z roślinami miododajnymi przez wysiew mieszanki, składającej się z co najmniej dwóch gatunków roślin miododajnych z określonej listy publikowanej na stronach MRiRW (zakaz wypasu i koszenia do 31 sierpnia, zakaz stosowania ś.o.r.).
• Retencjonowanie wody na TUZ – 63 €/ha – warunkiem jest wystąpienie zalania lub podtopienia między 1 maja a 30 września przez co najmniej 12 dni po sobie. Rolnik zaznacza realizację ekoschematu, a ARiMR sama pozyska dane satelitarne do stwierdzenia jego realizacji.
• Integrowana produkcja roślinna – 292,13 €/ha: wymagany w danym roku certyfikat krajowego systemu jakości – integrowana produkcja roślin, poświadczającego uprawę roślin zgodnie z metodykami integrowanej produkcji roślin, utrzymanie TUZ.
• Biologiczna ochrona roślin – 90 €/ha: obowiązek zastosowania zabiegu ochrony roślin z wykorzystaniem biologicznej ochrony roślin preparatami mikrobiologicznymi, zgodnie z etykietą danego środka (z listy MRiRW). Jeśli środek nie zadziała, rolnik po udokumentowaniu sytuacji będzie mógł zastosować środek konwencjonalny.
• Rolnictwo węglowe: w ramach tego ekoschematu rolnicy mają do dyspozycji warianty:
  • ekstensywne użytkowanie TUZ z obsadą zwierząt – do uzyskania 5 pkt,
  • międzyplony ozime/wsiewki śródplonowe – 5 pkt,
  • opracowanie i przestrzeganie planu nawożenia – wariant podstawowy i wariant z wapnowaniem – 1 lub 3 pkt,
  • zróżnicowana struktura upraw – 3 pkt,
  • wymieszanie obornika na gruntach ornych w ciągu 12 godz. od aplikacji – 2 pkt,
  • stosowanie płynnych nawozów naturalnych innymi metodami niż rozbryzgowo – 3 pkt,
  • uproszczone systemy uprawy – 4 pkt,
  • wymieszanie słomy z glebą – 2 pkt.

Uwaga: aby skorzystać z tego ekoschematu, należy osiągnąć minimalną liczbę punktów, która jest określana jako równowartość punktów, jakie rolnik otrzymałby w sytuacji realizacji na co najmniej 25% pow. użytków rolnych praktyki o wartości 5 pkt.

Zaplanować działania już teraz

Do momentu składania wniosków zostało niewiele czasu, dlatego warto już teraz zaplanować zwłaszcza ekoschematy. Trzeba policzyć korzyści, ale przede wszystkim koszty. Przykładowo ekoschemat: Obszary z roślinami miododajnymi wydaje się bardzo atrakcyjny z kwotą 1264 zł/ha (w zależności od kursu euro). Koszt realizacji ekoschematu to wydatki na uprawę i siew (szacowane na 200–300 zł/ha) oraz utrata dochodu z roślin alternatywnych. Oczywiście, taki ekoschemat można zrealizować na najsłabszych kawałkach albo na klinach w gospodarstwie, by straty z powodu braku produkcji były jak najmniejsze.

W przypadku biologicznej ochrony upraw korzyść finansowa to dopłata do 1 ha w wysokości około 423 zł/ha. Po stronie kosztów mamy koszt zakupu takiego środka oraz koszt zabiegu. Jeśli jednak zabieg okaże się skuteczny, to zaoszczędzimy na kosztach zakupu środków konwencjonalnych. Jeśli nie, to zgodnie z naszymi informacjami, rolnik będzie mógł powtórzyć zabieg środkiem konwencjonalnym. O decyzji powinno zdecydować porównanie cen i kosztów zabiegów przy użyciu środka biologicznego i konwencjonalnego w danej uprawie.

Dodatkowo zaletą tego ekochematu jest możliwość jego łączenia z większością innych ekoschematów i wariantów. Podobną analizę należy wykonać dla innych wyborów, pamiętając, że koszty i korzyści niekoniecznie muszą mieć wymiar finansowy.

dr Andrzej Przepióra, WIR

fot. Sierszeńska, Daleszyński