Zjawisko uodparniania się należy rozumieć jako zdolność jednostki populacji agrofagów do przetrwania zastosowania środka ochrony roślin, który w standardowych warunkach powodowałby skuteczne zwalczenie tych jednostek.
Zarówno urzędy rejestrujące, jak i firmy fitofarmaceutyczne dążą zatem do zminimalizowania ryzyka rozwoju odporności (poprzez opóźnienie lub utrzymanie go na niskim poziomie), proponując w etykietach dołączonych do środków ochrony roślin odpowiednie strategie postępowania. Zalecenia w nich zawarte powinny być przyswojone przez plantatorów i bezwzględnie praktykowane.

Podstawowa analiza

Analiza zagrożenia odpornością składa się z dwóch etapów, podczas których ocenia się prawdopodobieństwo jej rozwoju oraz ewentualne skutki uboczne. W pierwszym podejściu szacowane jest zagrożenie wewnętrzne (uwzględnia się wówczas charakterystykę agrofaga i środka ochrony roślin). Kolejnym krokiem jest określenie poziomu zagrożenia niezmodyfikowanego w warunkach nieograniczonego stosowania środka. W przypadku, gdy odporność nie jest uznawana za istotną, nie ma żadnych ograniczeń w jego aplikacji. Są to jednak sytuacje wyjątkowe i coraz częściej zagrożenie niezmodyfikowane jest uznawane za zbyt wysokie. Wówczas konieczne jest poszukiwanie modyfikatorów, których użycie spowodowałoby zmniejszenie zagrożenia odpornością. Ostatnim etapem analizy jest opracowanie strategii postępowania przy komercyjnym wykorzystaniu środka ochrony. 

 Czynniki wewnętrzne

Czynniki wewnętrzne mogą dotyczyć bezpośrednio środka ochrony roślin:

• długotrwałość działania;
• jednostronność działania;
• odporność monogeniczna (gdy odporność opiera się tylko na jednym genie);
• zwolnienie metabolizmu.

Mogą być związane z agrofagiem:

• krótki cykl życiowy/wielopokoleniowość;
• wysoka płodność/szerokie rozprzestrzenienie potomstwa;
• duża naturalna zmienność genetyczna;
• istnienie w organizmie agrofaga mechanizmów pozwalających na przetwarzanie szeregu substancji czynnych;
• występowanie odporności krzyżowej (odporność na kilka substancji czynnych o tym samym mechanizmie działania, która jest wywoływana przez jeden mechanizm odporności);
• wysoka adaptowalność szczepów odpornych.
  
  

Patogeny wysokiego ryzyka

Patogen chorobotwórczy	Gatunek uprawny
Phytophthora infestans	ziemniak
Sphaerotheca fuliginea, Podosphaera xanthii	dyniowate
Pseudoperonospora cubensis	dyniowate
Dydimella bryoniae	dyniowate
Botrytis squamosa	cebula
Botrytis allii	cebula

Patogeny średniego ryzyka

Patogen chorobotwórczy	Gatunek uprawny
Alternaria brassicicola, A. brassicae	kapusta
Alternaria solani	ziemniak, pomidor
Ascochyta pisi	groch
Bremia lactucae	sałata
Cercospora kikuchii	fasola
Drepanopeziza ribis	porzeczki
Mycosphaerella pinoides	groch
Mycovellosiella nattrassii	bakłażan
Oidium neolycopersici	pomidor
Mycosphaerella brassicicola	rośliny z rodziny kapustowatych
Phytophthora capsici	dyniowate, papryka
Phytophthora porri	por
Septoria lycopersici	pomidor
Sphaerotheca macularis	truskawka
Sphaerotheca mors-uvae	malina, czarna porzeczka
Stemphylium versicarium	szparag

Zagrożenie agronomiczne

Wpływ czynników wewnętrznych może zostać wzmocniony w określonych warunkach stosowania środka. Zaliczamy do nich:

• szeroko rozpowszechnione uprawy o krótkim okresie rotacji (duża powierzchnia uprawy);
• monokultury lub uprawy ciągłe (brak właściwego zmianowania);
• stosowane techniki i praktyki rolne (np. nawozy mineralne, kultywacja, uproszczony system uprawy);
• konieczność kilkakrotnych aplikacji środka lub długotrwała ekspozycja na jego działanie;
• uprawa roślin transgenicznych z genem aktywności pestycydowej;
• stosowanie odmian podatnych na działanie agrofaga;
• geograficzna izolacja populacji, zapobiegająca ponownemu wprowadzeniu form wrażliwych;
• warunki środowiskowe faworyzujące zwiększenie częstości pojawiania się lub liczebności kolejnych pokoleń agrofaga;
• niekorzystne zmiany klimatyczne (m.in. ocieplenie klimatu);
• poleganie wyłącznie na jednej substancji czynnej;
• brak zróżnicowania dostępnych środków ochronnych (wieloletnie stosowanie środków o takim samym mechanizmie działania).

Monitoring przypadków

Wszystkie przypadki wystąpienia odporności są zgłaszane do właściwych jednostek monitorujących. Na tej podstawie tworzone są listy agrofagów, wykazujących dużą zdolność do uodpornienia się w krótkim czasie na określone substancje lub grupy substancji. Można to zobrazować na przykładzie patogenów grzybowych.
Zależności panujące między opcjami technologicznymi stosowanymi w uprawie a poziomem ryzyka wystąpienia odporności są wprost proporcjonalne. Ryzyko maleje wraz z różnorodnością stosowanych metod ochrony. Oto zasady:

Zasada pierwsza:

• wysoki poziom ryzyka wystąpienia odporności – stosowanie wyłącznie metody chemicznej;
• średni poziom – wprowadzenie przynajmniej jednej metody niechemicznej;
• niski poziom – wprowadzenie kilku metod niechemicznych.

Zasada druga:

• wysoki poziom ryzyka wystąpienia odporności – wielokrotność aplikacji tej samej substancji lub grupy substancji;
• średni poziom – stosowanie częściej niż raz w sezonie;
• niski poziom – jednokrotna aplikacja.

Zasada trzecia:

• wysoki poziom ryzyka wystąpienia odporności – stosowanie wyłącznie jednego mechanizmu działania;
• średni poziom – dwa mechanizmy działania;
• niski poziom – przynajmniej trzy mechanizmy działania – rotacja lub stosowanie mieszanin środków ochrony roślin.

Zasada czwarta:

• wysoki poziom ryzyka odporności – stosowanie monokultury;
• średni poziom: ograniczona rotacja;
• niski poziom: pełne zmianowanie.

Zasada piąta:

• wysoki poziom ryzyka wystąpienia odporności – duża liczebność populacji agrofaga zasiedlającego plantację;
• średni poziom – średnia liczebność;
• niski poziom – niewielka liczebność.

Zasada szósta:

• wysoki poziom ryzyka odporności – słaba efektywność zwalczania agrofagów w ostatnich 3 latach;
• średni poziom – średnia efektywność;
• niski poziom – wysoka efektywność.

Przestrzegaj dawki!

Podstawowym błędem popełnianym przez rolników, a prowadzącym do powstawania odporności agrofagów na pestycydy, jest nieprzestrzeganie zaleceń dotyczących dawek zawartych w etykietach. Dawka wskazana przez producenta w etykiecie to efekt wieloletnich badań i obserwacji, przy uwzględnieniu faz rozwojowych, kondycji roślin oraz warunków pogodowych (prędkości wiatru, temperatury powietrza i gleby, wilgotności). Nie jest ona zatem przypadkowa. Jednak w uzasadnionych przypadkach możliwe jest jej obniżenie. Decyzja o stosowaniu niższych dawek podczas aplikacji powinna być uzasadniona wiedzą i doświadczeniem plantatora oraz poparta przez profesjonalnego doradcę. Należy zachować niezwykłą ostrożność podczas jej podejmowania.

Grupy chemiczne wysokiego ryzyka

Nazwa grupy chemicznej	Przykłady substancji
fenyloamidy	metalaksyl-M
fungicydy MBC	tiofanat metylu
fungicydy QoL	fluoksastrobina, azoksystrobina, pikoksystrobina, pyraklostrobina, trifloksystrobina

Grupy chemiczne średniego do wysokiego ryzyka

Nazwa grupy chemicznej	Przykłady substancji czynnej
fungicydy SDHI	boskalid, biksafen, fluopyram, izopyrazam, sedaksan
dikarboksymidy	iprodion

Tylko integrowana ochrona

Obowiązek stosowania integrowanej ochrony roślin to jeden z podstawowych zabiegów przeciwdziałających wykształceniu odporności. Liczba zabiegów chemicznych prowadzonych na plantacji powinna być ograniczona do minimum. Konieczna jest rotacja substancji zawartych w aplikowanych środkach. Wprowadzanie środków o różnych mechanizmach działania. Stosowanie substancji należących do różnych grup chemicznych nie gwarantuje ograniczenia ryzyka, ponieważ wiele grup charakteryzuje ten sam mechanizm działania. Informację o przynależności substancji do określonej grupy można znaleźć w etykiecie środka, natomiast charakterystykę mechanizmu działania na stronie FRAC.

Magdalena Szulc
fot. envatoelements